Περί της στερήσεως της ατομικής ελευθερίας ως μέσου σωφρονισμού και λοιπές οικονομικές παράμετροι*Αρχικά η φυλακή είναι ένα ίδρυμα που συνδυάζει τη λειτουργία πτωχοκομείου, νοσοκομείου, εργαστηρίου και τόπου φυλάξεως. Εκτός δηλαδή, από την κοινωνική προστασία αποσκοπείται η άσκηση φιλανθρωπίας, αλλά και η επίτευξη οικονομικού κέρδους. Με το πνεύμα αυτό αρχίζει να χρησιμοποιείται στο Λονδίνο το φρούριο με το όνομα Μπράιντγουελ (Bridewell) αρχικά [1577] ως νοσοκομείο και εργαστήριο και αργότερα [1575] ως «οίκος αναμορφώσεως» (house of correction), δηλαδή, ως σωφρονιστήριο. Εκεί συγκεντρώνονται διάφορα άτομα που σήμερα θα χαρακτηρίζονταν «περιθωριακά» (ζητιάνοι, αλήτες, πόρνες, δυσάγωγα παιδιά, μικροκλέφτες) και εθίζονται στην εργασία και στην προσευχή.
Ο τύπος αυτός «σωφρονιστικού» καταστήματος γίνεται σύντομα το πρότυπο για την οργάνωση στην Αγγλία, από το 1576 και άλλων παρόμοιων ιδρυμάτων ,με το όνομα «Μπράιντγουελς». Επίσης, στην Ολλανδία, χώρα προτεσταντική, που είχε τότε εξαιρετική οικονομική άνθηση, αλλά παράλληλα στρατιές ζητιάνων και σοβαρές ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, αρχίζουν να λειτουργούν σε παλαιά μοναστήρια του Άμστερνταμ ένα κατάστημα πειθαρχίας (Tuchthuis – γερμανικά Zuchthaus) για άνδρες, το 1596 και ένα, το 1597, για γυναίκες. Και εδώ τα άτομα που εγκλείονται (περίπου 60-70 σε κάθε ίδρυμα) ανήκουν σε διάφορες «περιθωριακές» ομάδες και υποχρεώνονται σε εργασία (ξυλουργική οι άνδρες, κλωστοϋφαντουργική οι γυναίκες, γι’ αυτό και τα καταστήματα αγωγής τους ονομάζονται, αντίστοιχα, Rasphuis και Spinhuis) και σε χριστιανική αγωγή. Οι κρατούμενοι εργάζονται όλοι μαζί την ημέρα, ενώ τη νύχτα κλείνονται σε θαλάμους 4-12 ατόμων. Η οργάνωση της εργασίας τους χαρακτηρίζεται από ορθολογισμό και επιχειρηματικό πνεύμα, κατά τα πρότυπα μιας καλοοργανωμένης βιοτεχνίας της εποχής. Μάλιστα η ολλανδική κυβέρνηση παραχωρεί το 1599 στο ανδρικό σωφρονιστήριο του Άμστερνταμ το μονοπώλιο επεξεργασίας ενός βασικού τύπου ξυλείας για παραγωγή βαφής ενδυμάτων, με επακόλουθο, κατά τα πρώτα έτη της
λειτουργίας του, όχι μόνο να καλυφθούν οι δαπάνες του, αλλά και να πραγματοποιηθούν σημαντικά κέρδη. Παράλληλα όμως με τους οικονομικούς αυτούς σκοπούς επιδιώκεται και η «ηθικοποίηση» των κρατουμένων. Εκτός από την καθημερινή χριστιανική τους κατήχηση σε σχολείο, θεσπίζονται και ειδικές αμοιβές – κίνητρα (μείωση της ποινής των καταδίκων) για όσους παρουσιάζουν βελτίωση στη διαγωγή και στην απόδοσή τους. Υπό τα δεδομένα αυτά, τα σωφρονιστήρια του Άμστερνταμ αποτελούν την πρώτη εφαρμογή της σύγχρονης ιδέας που έχουμε για τη στερητική ποινή της ελευθερίας ως μέσο αγωγής και βελτιώσεως του κρατουμένου.Σύμφωνα, ωστόσο, με νεώτερες εκτιμήσεις, η βελτίωση των καταδίκων δεν αποτελούσε πρωταρχικό μέλημα στη λειτουργία των σωφρονιστηρίων. Εκείνο που κυρίως ενδιέφερε ήταν η μεγιστοποίηση του κέρδους από την εργασία των καταδίκων[i]. Υπάρχουν πάντως περιπτώσεις εφαρμογής αυτής της ιδέας και παλιότερα σε έννομες τάξεις θρησκευτικού χαρακτήρα, όπως επί παραδείγματι στη βυζαντινή νομοθεσία (εγκλεισμός σε μοναστήρι) και στην εκκλησιαστική δικαιοσύνη της Δύσεως[ii].
Τα σωφρονιστήρια του Άμστερνταμ βρήκαν αργότερα μιμητές σε άλλες πόλεις της Ολλανδίας, της Γερμανίας[iii], της Ελβετίας και αλλού. Στην Φλωρεντία ο Φίλιππος Φράντσι ιδρύει περί το 1675 μία «κελλιωτή» φυλακή (“spedale”) για εγκαταλελειμμένα παιδιά, ενώ λίγο αργότερα, το 1704, στην ρώμη ο Πάπας Κλήμης ΙΑ΄ εγκαινιάζει ένα «κελλιωτό» ορθογώνιο σωφρονιστήριο για ανηλίκους εγκληματίες, ως παράρτημα του νοσοκομείου του Αγ. Μιχαήλ. Σταθμό, όμως, στην ιστορία των σωφρονιστικών ιδρυμάτων αποτέλεσε η ίδρυση και λειτουργία, στη Γάνδη του μετέπειτα Βελγίου, από το υποκόμη Φίλιππο Βιλαίν ΙΔ΄ (1712-1777) το 1775, μιας πρότυπης φυλακής (maison de force), της οποίας η αστεροειδής (ακτινωτή) αρχιτεκτονική της στηρίχθηκε στον διαχωρισμό των κρατουμένων σε κατηγορίες: γυναίκες, βαρυποινίτες, μικροεγκληματίες και εθελοντές μαθητευόμενοι[iv].
__________________________
[i] Th. Sellin, Pioneering in Penology. The Amsterdam Houses of Correction in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Philadelphia/London 1944 – Eb. Schmidt, Neue Forschungen uber den Ursprung der modernen Freiheitsstrafe, SchwZStR 62:1947, 171-193
[ii] A. Laingui / A. Lebrige, Histoire du Droit Penal, τ. 1, Paris: Cujas [1979], σελ. 123 – K. Krauss, Im Kerker vor und nach Christus, Freiburg/Leipzig : JCB Mohr 1895, σελ. 192 επ.
[iii] Έως τα μέσα του 18ου αι. είχαν ιδρυθεί μόνο στην Γερμανία περί τα 60 σωφρονιστήρια
[iv] T. Eriksson, The Reformers. Sn Historical Survey of Pioneer Experiments in the Treatment of Criminals, New York/Oxford/AmsterdamQ Elsevier 1976, 18 επ.
*από το βιβλίο του Νέστωρα Κουράκη, "Ποινική Καταστολή", εκδόσεις Α.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1985
