«Σκοτεινή» τουρκοκρατία[1]… στην διάρκεια των «σκοτεινών αιώνων[2]» άλλαξε εντελώς (…) ο παραδοσιακός δημογραφικός και οικονομικοκοινωνικός χάρτης. Παλιές και ιστορικές πόλεις εξέπεσαν σε χωριά [όπως ο Μυστράς στην Πελοπόννησο και η Αθήνα στην Αττική], άλλες δημιουργήθηκαν εξ’ αρχής [όπως τα Γιαννιτσά στην κεντρική Μακεδονία], άλλες ερημώθηκαν και εξαφανίστηκαν [ιδιαίτερα σε ορισμένα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά]. Πολλοί άνθρωποι αναγκάστηκαν – από τις συνθήκες που τους επιβλήθηκαν – να αλλάξουν επάγγελμα και βιοποριστικές ασχολίες: από αγρότες να γίνουν κτηνοτρόφοι, από ναυτικοί έμποροι και από βιοτέχνες αγρότες ή και το αντίστροφο. Ορεινές και άγονες περιοχές, που έως τότε ήταν αραιοκατοικημένες ή και εντελώς ακατοίκητες, γέμισαν χριστιανικά χωριά και κωμοπόλεις (όπως έγινε στην απομονωμένη Μάνη, στην κεντρική Στερεά Ελλάδα και στην οροσειρά της Πίνδου, ιδιαίτερα στην δυτική Μακεδονία), ενώ αντίθετα, πεδιάδες ερημώθηκαν από το παλαιό χριστιανικό τους στοιχείο, περνώντας σιγά – σιγά στα χέρια μουσουλμάνων εποίκων (προπάντων στην κεντρική Μακεδονία και την κεντρική Θεσσαλία).
Οι αλλαγές
αυτές οφείλονταν σε πολλούς λόγους. Ο σημαντικότερος ίσως ήταν ο εξαγροτισμός ενός σημαντικού τμήματος της οικονομίας, αλλά και η φυγή των χριστιανών – μπροστά στην τουρκική πλημμυρίδα – από τις παλαιές τους εστίες σε περιοχές που δεν τις εποφθαλμιούσαν οι κατακτητές (όπως ήταν τα άγονα ορεινά) ή η καταφυγή τους σε ασφαλέστερα μέρη (προς τις βενετικές κτήσεις) ή ακόμα και η μετανάστευσή τους έξω από την ελληνική ανατολή (κατά κανόνα προς την ιταλική χερσόνησο). (…). Τους χριστιανούς των πεδινών τους έδιωχναν όχι μόνο οι αλλεπάλληλοι μουσουλμανικοί εποικισμοί στα ευφορότερα μέρη, αλλά και η ανατροπή του παλαιού γαιοκτησιακού καθεστώτος, που απογύμνωνε τους προγενέστερους γαιοκτήμονες από την έγγειο περιουσία τους, αποστερώντας ταυτόχρονα και τους απλούς αγρότες από τα κυριότερα μέσα για την επιβίωσή τους. Η μείωση … του χριστιανικού στοιχείου των πεδινών προκαλούνταν και από τους εξαιρετικά εκτεταμένους, κατά τις πρώτες φάσης της οθωμανικής εξάπλωσης, εξισλαμισμούς, στους οποίους τρέπονταν άλλοτε οι ανώτερες τάξεις και κυρίως, οι παλαιοί «προνοιάριοι» (οι οποίοι, με την προσχώρηση στο Ισλάμ του πρωτότοκου τουλάχιστον γιου τους, έλπιζαν να σώσουν τις περιουσίες τους) και άλλοτε οι εξαθλιωμένες λαϊκές μάζες (ιδίως όταν έλειπε η κατάλληλη πνευματική καθοδήγηση για να σηκώσουν το βάρος της οικονομικής και ηθικής πίεσης). (…)Ένα άλλο αίτιο που ευθύνεται για τις δημογραφικές και κοινωνικές αυτές αλλαγές, τουλάχιστον κατά την πρώτη φάση της εμπέδωσης των οθωμανικών κατακτήσεων στην ελληνική χερσόνησο, ήταν και η πολιτική που ακολούθησαν οι σουλτάνοι του 15ου κυρίως αιώνα θέλοντας να ενισχύσουν το ανθρώπινο δυναμικό (χριστιανικό και μη) κατεστραμμένων από τις πολιορκίες και τους πολέμους ή χρήσιμων για νέες στρατηγικές προτεραιότητες αστικών κέντρων. … για να ξαναδώσουν ζωή στην αποδυναμωμένη από την πολύχρονη πολιορκία Κωνσταντινούπολη, πραγματοποίησαν αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών, που μεταφέρονταν κατά χιλιάδες από τις κατακτημένες περιοχές (Μυτιλήνη, Εύβοια). Για να ενισχύσουν επίσης τον αποδεκατισμένο πληθυσμό της ερημωμένης, μετά την άλωσή της στα 1430 Θεσσαλονίκης, υποστήριξαν την εγκατάσταση εκεί 15-20 χιλιάδων Εβραίων, εξ’ αυτών που απελάθηκαν στο διάστημα 1492-1503 από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Στον αρχικό αυτόν πυρήνα προστέθηκαν αργότερα άλλες ομάδες ισπανόφωνων (sefardim) και γερμανόφωνων Ιουδαίων (askenazim), που κατεφευγαν αθρόοι στο έδαφος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι πρώτοι διωγμένοι από την νότια Γαλλία και την ιταλική χερσόνησο και οι δεύτεροι από την κεντρική και ανατολική Ευρώπη.
Από τις αλλαγές αυτές ο χριστιανικό πληθυσμός μερικών επαρχιών είτε έχασε την πλειοψηφία του υπέρ των μουσουλμάνων (κεντρική και ανατολική Μακεδονία, Θράκη) είτε εκμηδενίστηκε βιολογικά (από τις επιδημίες και τις κακουχίες των πολέμων) είτε απορροφήθηκε – κυρίως μέσω των εξισλαμισμών – από άλλες εθνοτικές ομάδες (όπως έγινε στις περισσότερες επαρχίες της Μικράς Ασίας). Στις απελπιστικές αυτές καταστάσεις θα πρέπει επίσης να αποδώσουμε και την δραματική αλλαγή της σύνθεσης ολόκληρων χωρών (Βοσνία, κεντρική και βόρεια Αλβανία – εξαιτίας των μαζικών εξισλαμισμών σέρβων στην πρώτη περίπτωση και Αλβανών στην δεύτερη). … η θρησκευτική μετάλλαξη αποτέλεσε σε μερικές περιοχές προστάδιο προς την μετέπειτα εθνοτική διαφοροποίηση …
____________________
[1] Ι. Κ. Χασιώτης, «Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και Ευρωπαϊκής πρόκλησης – ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της τουρκοκρατίας», σελ. 43-45, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001
[2] Οι πρώτοι αιώνες της τουρκικής κυριαρχίας στον ελληνορθόδοξο κόσμο χαρακτηρίζονται ως «σκοτεινοί» για δύο λόγους: ο πρώτος είναι ότι κατά τη διάρκεια των αιώνων αυτών οι υπόδουλοι χρειάστηκε να ζήσουν κάτω από εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες, που προκάλεσαν δραματικές δημογραφικές και κοινωνικές αναστατώσεις, οικονομική στασιμότητα και ανακοπή της πολιτιστικής τους ανάπτυξης. Ο δεύτερος έχει περισσότερη σχέση με ιστοριογραφικές αποτιμήσεις.
