Ο Φιτζέραλντ και η σωτηρία των πλουσίων[*]ή οι εκλεκτοί του Θεού
Η τζαζ, το τζιν, το Χόλιγουντ, η Κυανή Ακτή, τα σαρπράιζ-πάρτι, η ομορφιά, το πνεύμα, η νεότητα και μετά ο αλκοολισμός, η τρέλα, η φτώχεια, η αποτυχία, η περιθωριοποίηση, οι νευρασθένειες. Όλο το έργο του Φράνσις Σκωτ Φιτζέραλντ ταλαντεύεται ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα με μια κίνηση σαγηνευτική και αδυσώπητη. Το δράμα του είναι εγγεγραμμένο εξαρχής μέσα σε μια έμμονη ιδέα του, τρελή και αμείλικτη ταυτόχρονα: οι πλούσιοι είναι οι εκλεκτοί του Θεού, σχηματίζουν μες στους κόλπους της ανθρωπότητας μια κάστα φωτός που κανείς δεν την πλησιάζει δίχως κίνδυνο. Στον Φιτζέραλντ έχουμε από τη μια την πτώση και από την άλλη το όνειρο της δόξας: η ευτυχία είναι ένας θησαυρός πίσω από μια βαριά πόρτα που όλοι θέλουν να τη μισανοίξουν. Όμως δεν το καταφέρνουν παρά μόνον όσοι είναι από ευγενική γενιά και η πτώση είναι ακόμα πιο άγρια για τους παρείσακτους που πίστεψαν πως κατάφεραν να χωθούν στο κάστρο. Ακόμα και ο έρωτας, κυρίως ο έρωτας, συνιστά την κατεξοχήν αυταπάτη εκείνων που θέλουν να υπερβούν τον αυστηρό διαχωρισμό των τάξεων. Εδώ η γυναικεία ομορφιά είναι μια διφορούμενη υπόσχεση. Η θεσπέσια κληρονόμος, εκείνη που, όταν ο άντρας τη γοητεύει, θα τον περάσει από το Βασίλειο του Σκότους στον Παράδεισο, είναι επίσης και η πρώτη που θα αποδιώξει τον ταπεινής καταγωγής εραστή και θα τον ξαναστείλει στον κόσμο του. Η ωραία γυναίκα με τη full of money, τη γεμάτη χρήμα φωνή, αυτή για την οποία ο Φιτζέραλντ γράφει: «Οι τρόποι της αποκάλυπταν με απόλυτη βεβαιότητα πως τα όμορφα πράγματα αυτού του κόσμου της ανήκαν εν ονόματι ενός φυσικού και αναπαλλοτρίωτου δικαίου», είναι το πρότυπο ενός σύμπαντος που δεν ανέχεται καμιά αταίριαστη ένωση, όπου όλοι οι Γκάτσμπυ του κόσμου ξαποστέλνονται αφού διασκεδάσουν το κοινό. Η απόφαση δεν επιδέχεται έφεση: «Τα φτωχά αγόρια δεν πρέπει να ονειρεύονται γάμους με πλούσια κορίτσια»• όταν βγάζουμε «τους ανθρώπους από τη σειρά τους, αυτό τους γυρίζει τα μυαλά όσο κι αν προσπαθούν μην το δείξουν».
Επειδή για τον Φιτζέραλντ το χρήμα είναι ένα θεϊκό φυλαχτό και οι κοινωνικοί φραγμοί είναι και μεταφυσικοί φραγμοί, ο φτωχός πρέπει να τιμωρηθεί που τόλμησε να ανυψωθεί. Η αναμενόμενη καταστροφή είναι παταγώδης, μια φοβερή κατρακύλα κάτω από τον καγχασμό των πλουσίων. Η τραγωδία του Φιτζέραλντ, η «ρωγμή» του, εδράζεται ολόκληρη μες στην πεισματική, παιδιάστικη πίστη του στο χρήμα σαν σημάδι των εκλεκτών, σε αυτό το μυθιστορηματικό, καλβινικού τύπου, όραμα που διαχωρίζει τους ανθρώπους σε προορισμένους και σε χαμένους. Η ένδεια είναι τιμωρία, και η σύντομη ευτυχία των φτωχών ένας σφετερισμός μια και μόνον οι πλούσιοι έχουν το αποκλειστικό δικαίωμα στην απόλαυση και την ηδονή. Στον Φιτζέραλντ, η ερωτική ασυμφωνία δεν συνδέεται με μια λογική του πάθους ή του συναιθήματος, αλλά της κοινωνιο-οικονομίας. Και μες στη δυστυχία του, ο αποδιωγμένος δεν έχει άλλη επιλογή απέναντι στους εκατομμυριούχους και τα βουνά των διαμαντιών τους, παρά να διαλύσει την ντροπή του στο αλκοόλ.
Ολόκληρο το έργο του Φιτζέραλντ είναι μια υπέροχη αλληγορία του American Way of Life, του Αμερικάνικου Τρόπου Ζωής, και της λατρείας του δολαρίου, στα χρόνια του είκοσι και του Μεγάλου Κραχ. Αλλά οι σύγχρονοι επίγονοι του Φιτζέραλντ, γοητευμένοι όπως κι εκείνος από τη δύναμη των πλουσίων, μας αποδείχνουν πως αυτή η νοοτροπία είναι πάντα ζωντανή. Αν, πέρα από τον Ατλαντικό, οι μεσαίες τάξεις εξαφανίζονταν, αφήνοντας άμεσα αντιμέτωπους τους ζάπλουτους και τους πάμφτωχους, καθώς φοβούνται ορισμένοι, η Αμερική του 21ου αιώνα και ίσως και η Ευρώπη μπορεί να μοιάσουν στον μυθιστορηματικό κόσμο του Φιτζέραλντ: έναν κόσμο διαποτισμένο από την παγερή θεολογία του δολαρίου, της θείας σφραγίδας που διαχωρίζει τους εκλεκτούς από τους απορριγμένους.
Η τζαζ, το τζιν, το Χόλιγουντ, η Κυανή Ακτή, τα σαρπράιζ-πάρτι, η ομορφιά, το πνεύμα, η νεότητα και μετά ο αλκοολισμός, η τρέλα, η φτώχεια, η αποτυχία, η περιθωριοποίηση, οι νευρασθένειες. Όλο το έργο του Φράνσις Σκωτ Φιτζέραλντ ταλαντεύεται ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα με μια κίνηση σαγηνευτική και αδυσώπητη. Το δράμα του είναι εγγεγραμμένο εξαρχής μέσα σε μια έμμονη ιδέα του, τρελή και αμείλικτη ταυτόχρονα: οι πλούσιοι είναι οι εκλεκτοί του Θεού, σχηματίζουν μες στους κόλπους της ανθρωπότητας μια κάστα φωτός που κανείς δεν την πλησιάζει δίχως κίνδυνο. Στον Φιτζέραλντ έχουμε από τη μια την πτώση και από την άλλη το όνειρο της δόξας: η ευτυχία είναι ένας θησαυρός πίσω από μια βαριά πόρτα που όλοι θέλουν να τη μισανοίξουν. Όμως δεν το καταφέρνουν παρά μόνον όσοι είναι από ευγενική γενιά και η πτώση είναι ακόμα πιο άγρια για τους παρείσακτους που πίστεψαν πως κατάφεραν να χωθούν στο κάστρο. Ακόμα και ο έρωτας, κυρίως ο έρωτας, συνιστά την κατεξοχήν αυταπάτη εκείνων που θέλουν να υπερβούν τον αυστηρό διαχωρισμό των τάξεων. Εδώ η γυναικεία ομορφιά είναι μια διφορούμενη υπόσχεση. Η θεσπέσια κληρονόμος, εκείνη που, όταν ο άντρας τη γοητεύει, θα τον περάσει από το Βασίλειο του Σκότους στον Παράδεισο, είναι επίσης και η πρώτη που θα αποδιώξει τον ταπεινής καταγωγής εραστή και θα τον ξαναστείλει στον κόσμο του. Η ωραία γυναίκα με τη full of money, τη γεμάτη χρήμα φωνή, αυτή για την οποία ο Φιτζέραλντ γράφει: «Οι τρόποι της αποκάλυπταν με απόλυτη βεβαιότητα πως τα όμορφα πράγματα αυτού του κόσμου της ανήκαν εν ονόματι ενός φυσικού και αναπαλλοτρίωτου δικαίου», είναι το πρότυπο ενός σύμπαντος που δεν ανέχεται καμιά αταίριαστη ένωση, όπου όλοι οι Γκάτσμπυ του κόσμου ξαποστέλνονται αφού διασκεδάσουν το κοινό. Η απόφαση δεν επιδέχεται έφεση: «Τα φτωχά αγόρια δεν πρέπει να ονειρεύονται γάμους με πλούσια κορίτσια»• όταν βγάζουμε «τους ανθρώπους από τη σειρά τους, αυτό τους γυρίζει τα μυαλά όσο κι αν προσπαθούν μην το δείξουν».
Επειδή για τον Φιτζέραλντ το χρήμα είναι ένα θεϊκό φυλαχτό και οι κοινωνικοί φραγμοί είναι και μεταφυσικοί φραγμοί, ο φτωχός πρέπει να τιμωρηθεί που τόλμησε να ανυψωθεί. Η αναμενόμενη καταστροφή είναι παταγώδης, μια φοβερή κατρακύλα κάτω από τον καγχασμό των πλουσίων. Η τραγωδία του Φιτζέραλντ, η «ρωγμή» του, εδράζεται ολόκληρη μες στην πεισματική, παιδιάστικη πίστη του στο χρήμα σαν σημάδι των εκλεκτών, σε αυτό το μυθιστορηματικό, καλβινικού τύπου, όραμα που διαχωρίζει τους ανθρώπους σε προορισμένους και σε χαμένους. Η ένδεια είναι τιμωρία, και η σύντομη ευτυχία των φτωχών ένας σφετερισμός μια και μόνον οι πλούσιοι έχουν το αποκλειστικό δικαίωμα στην απόλαυση και την ηδονή. Στον Φιτζέραλντ, η ερωτική ασυμφωνία δεν συνδέεται με μια λογική του πάθους ή του συναιθήματος, αλλά της κοινωνιο-οικονομίας. Και μες στη δυστυχία του, ο αποδιωγμένος δεν έχει άλλη επιλογή απέναντι στους εκατομμυριούχους και τα βουνά των διαμαντιών τους, παρά να διαλύσει την ντροπή του στο αλκοόλ.
Ολόκληρο το έργο του Φιτζέραλντ είναι μια υπέροχη αλληγορία του American Way of Life, του Αμερικάνικου Τρόπου Ζωής, και της λατρείας του δολαρίου, στα χρόνια του είκοσι και του Μεγάλου Κραχ. Αλλά οι σύγχρονοι επίγονοι του Φιτζέραλντ, γοητευμένοι όπως κι εκείνος από τη δύναμη των πλουσίων, μας αποδείχνουν πως αυτή η νοοτροπία είναι πάντα ζωντανή. Αν, πέρα από τον Ατλαντικό, οι μεσαίες τάξεις εξαφανίζονταν, αφήνοντας άμεσα αντιμέτωπους τους ζάπλουτους και τους πάμφτωχους, καθώς φοβούνται ορισμένοι, η Αμερική του 21ου αιώνα και ίσως και η Ευρώπη μπορεί να μοιάσουν στον μυθιστορηματικό κόσμο του Φιτζέραλντ: έναν κόσμο διαποτισμένο από την παγερή θεολογία του δολαρίου, της θείας σφραγίδας που διαχωρίζει τους εκλεκτούς από τους απορριγμένους.
[*] Πασκάλ Μπρυκνέρ, Η αέναη ευφορία, μέρος III [η αστική τάξη και η κατάπτυστη ευμάρεια], σελ. 224-226, εκδόσεις Αστάρτη, 2000.
