ιστορίες από τη νεότητα της αυτοκράτειρας Θεοδώρας[1]Aπό τότε που ανακαλύφθηκε το χειρόγραφο της Απόκρυφης ιστορίας, [της νεότητας της Θεοδώρας] περί τα μέσα του 17ου αιώνα, αυτό το σκανδαλιστικό κείμενο γνώρισε μια σχεδόν οικουμενική αποδοχή. Πρέπει λοιπόν να το δεχτούμε χωρίς καμιά αμφισβήτηση; Ένας λίβελος δεν συνιστά φυσικά ιστορία, κι έχουμε κάθε δικαίωμα ν' αναρωτιόμαστε πόση αλήθεια κρύβουν όλες αυτές οι εκπληκτικές περιπέτειες.
“Δεν μπορεί κανείς να επινοήσει ιστορίες τόσο απίστευτες, συνεπώς, πρέπει να είναι αληθινές”, διακήρυσσε άλλοτε ο Γίββων. Τα τελευταία χρόνια, αντίθετα, πολλά αξιόλογα μυαλά αμφισβήτησαν κατ' επανάληψη το κύρος της μοναδικής μαρτυρίας του Προκόπιου κι έγινε πολλή κουβέντα για τον «μύθο της Θεοδώρας». Χωρίς να θέλω να ξαναρχίσω αυτή τη συζήτηση και χωρίς να παραγνωρίζω την αξία ορισμένων απ' αυτές τις παρατηρήσεις, θεωρώ ωστόσο αστόχαστη την προσπάθεια να αποδειχτεί αθώα περιστερά εκείνη την οποία η Απόκρυφη ιστορία αμαύρωσε τόσο υβριστικά. Είναι πολύ δυσάρεστο το ότι ο Ιωάννης, ο Επίσκοπος της Εφέσου, που ανήκε στο στενό περιβάλλον της Θεοδώρας και τη γνώριζε καλά, παρέλειψε, από σεβασμό προς τους άρχοντες, να μας μεταφέρει τις ύβρεις με τις οποίες οι θεοσεβείς μοναχοί, μια φάρα που τα λέει έξω απ' τα δόντια, κατακεραύνωναν κατ' επανάληψη την αυτοκράτειρα: ωστόσο είναι βέβαιο ότι ανάμεσα στους συγχρόνους της κι άλλοι εκτός από τον Προκόπιο δεν έχαναν την ευκαιρία να σχολιάσουν επικριτικά την αυτοκράτειρα και ότι οι άνθρωποι του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος, όπως ο γραμματέας Πρίσκος και ο έπαρχος Ιωάννης Καππαδόκης, γνώριζαν τα αδύνατα σημεία της και εκεί τη χτυπούσαν. Δεν ξέρω αν όντως η Θεοδώρα είχε έναν γιο απ' τη νεότητα της, γιο που της φορτώνει ο Προκόπιος, η γέννηση του οποίου υπήρξε, καθώς φαίνεται, ένα ατυχές γεγονός: όμως είναι βέβαιο ότι είχε μια κόρη που σίγουρα δεν ήταν του Ιουστινιανού, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι το εν λόγω ενθύμιο του ταραχώδους παρελθόντος της συνιστούσε σοβαρό πρόβλημα για την αυτοκράτειρα ή ότι ενοχλούσε τον Ιουστινιανό, κρίνοντας από την επιτυχημένη σταδιοδρομία του γιου της κόρης της Θεοδώρας στην Αυλή. Τέλος, ορισμένα στοιχεία της ψυχολογίας της Θεοδώρας, οι φροντίδες της για τα φτωχά κορίτσια της πρωτεύουσας που κατέληγαν στο πεζοδρόμιο το συχνότερο από ανάγκη επιβίωσης κι όχι από σεξουαλική διαστροφή, τα μέτρα που έλαβε για να λυτρώσει αυτές τις δυστυχισμένες γυναίκες και να τις απελευθερώσει, όπως αναφέρει ένας σύγχρονός της συγγραφέας, «από τον ζυγό της εξευτελιστικής τους σκλαβιάς», η κάπως περιφρονητική αυστηρότητα με την οποία αντιμετώπιζε πάντα τους άνδρες, ταιριάζουν αρκετά με τα θρυλούμενα για τη νεότητα της. Κι αν όντως αποδεχτούμε όλα αυτά τα αναντίρρητα, τότε δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να απορρίπτουμε συλλήβδην όλα όσα μας αφηγείται η Απόκρυφη ιστορία.[2]
Να πιστέψουμε, λοιπόν, ότι οι περιπέτειες της Θεοδώρας προξένησαν το φοβερό σκάνδαλο που αναφέρει ο Προκόπιος, ότι η Θεοδώρα υπήρξε πράγματι, όπως μας την παρουσιάζει, μια εταίρα πολυτελείας, ένας αληθινός άγγελος του κακού ο οποίος, εκπληρώνοντας το θέλημα του Διαβόλου, περιέφερε στον κόσμο την ξεδιαντροπιά της; Δεν πρέπει ωστόσο να μας διαφύγει το γεγονός ότι ο Προκόπιος προικίζει πρόθυμα τις προσωπικότητες που ανεβάζει στο προσκήνιο της Ιστορίας με ένα σχεδόν επικό μεγαλείο διαστροφής, κι όσο παρακινδυνευμένη κι αν είναι η απόπειρα να καθορίσουμε το πόσο χαμηλά είχε πέσει η Θεοδώρα, εγώ ευχαρίστως επιλέγω να την αντιμετωπίζω ως ηρωίδα μιας μάλλον τετριμμένης ιστορίας: μια χορεύτρια η οποία, συμπεριφερόμενη όπως σχεδόν όλες οι όμοιες της, κουράστηκε μια μέρα από τους δίχως αύριο έρωτες και βρίσκοντας έναν άνδρα σοβαρό που θα της εξασφάλιζε μια σταθερή σχέση, αποφάσισε να νοικοκυρευτεί μ' έναν γάμο και ν' αφοσιωθεί στη χριστιανική λατρεία. Ήταν τυχοδιώκτρια, αν θέλετε, ωστόσο ήταν έξυπνη, διακριτική και αρκετά επιδέξια, ώστε να σώζει τα προσχήματα και να κατορθώσει να παντρευτεί έναν μελλοντικό αυτοκράτορα χωρίς να προκαλέσει κανένα φοβερό σκάνδαλο. Αυτή η Θεοδώρα, το γνωρίζω, περιγράφεται στο έργο του Λουντοβίκ Αλεβί[3] Βιρζινί Καρντινάλ. Όμως, δεν είναι αυτή η Θεοδώρα που μας ενδιαφέρει εν προκειμένω. Είναι μια άλλη που τη γνωρίζουμε πολύ λιγότερο και η οποία παρουσιάζει πραγματικά εξαιρετικό ενδιαφέρον: μια σπουδαία αυτοκράτειρα που στάθηκε επάξια στο πλευρό του Ιουστινιανού και η οποία έπαιξε συχνά αποφασιστικό ρόλο στο πλαίσιο της κυβέρνησης, μια γυναίκα ανώτερης πνευματικότητας, σπάνιας ευφυΐας, αδάμαστης θέλησης, ένα δεσποτικό και αλαζονικό πλάσμα, μια γυναίκα βίαιη και παθιασμένη, πολύπλοκη και συχνά προβληματική, κι ωστόσο πάντοτε απείρως σαγηνευτική.
[1] Καρόλου Ντιλ, Πορτραίτα Βυζαντινών, σ. 72-75, εκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 2003.
[2] Πρέπει να προσθέσουμε ότι σε ένα απόσπασμα, δυστυχώς αρκετά σκοτεινό, των Βίων των τρισμαχάρων της Ανατολής ο Ιωάννης της Εφέσου, που γνώριζε καλά την αυτοκράτειρα, την αποκαλεί ωμά, αλλά δίχως να φαίνεται ότι την κατηγορεί γι αυτό, «Θεοδώρα, η δημόσια κόρη». Αν η μετάφραση εκ του πορνείου, με την οποία ο Land απέδωσε το συριακό κείμενο, είναι ακριβής, το κείμενο αυτό θα επιβεβαίωνε με μια λέξη την ουσία όλων όσων αφηγείται διά μακρών ο Προκόπιος.
[3] Ludovic Halevy: (1834-1908) Γάλλος συγγραφέας μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων. (Σ.τ.Μ.)
