Στο κείμενο που ακολουθεί, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος αναφερόμενος στις προκλήσεις της εποχής του εκφράζει τις ανησυχίες του για το μέλλον του ελληνισμού μέσα σε έναν ολοένα και περισσότερο διεθνοποιημένο περίγυρο. Αν και οι αγωνίες και οι έγνοιες του καιρού εκείνου διέφεραν παρασάγγες από τα σύγχρονα προβλήματα, και αν ακόμα οι εχθροί, πραγματικοί και νοητοί πλέον δεν υφίστανται ή ακριβέστερα, είναι η δική μας προσέγγιση για τα πράγματα που διαφέρει ριζικά από παγιωμένες εκτιμήσεις των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, εντούτοις η αγωνία για το μέλλον του ελληνισμού παραμένει ισχυρή κι οι λόγοι του Παναγιώτη Κανελλόπουλου διατηρούν, παραδόξως, μια νέα επικαιρότητα, έστω κι αν σήμερα πρέπει να ιδωθούν μέσα από ένα άλλο πρίσμα. Ι.Λ.
Παναγιώτη Κανελλόπουλου
Η Ελλάς εν όψει του Μέλλοντος της Ανθρωπότητος[1]
Φοβούμαι ότι η ανθρωπότης κτίζει τον πύργον της Βαβέλ. Δεν αποκλείεται ο μύθος αυτός να είναι αμυδρόν και θολόν εις την μνήμην των ανθρώπων κατάλοιπον φοβερών αντιποίνων, τα οποία η Φύσις – ο Θεός – απεφάσισε να επιβάλη διά να αντισταθμίση την βέβηλον υπεροψίαν των ανθρώπων που ενόμισαν, ότι ημπορούσαν να φθάσουν εις τον ουρανόν. Και κάτι, επίσης, πολύ βαθύ σημαίνουν οι μύθοι των κατακλυσμών. Και εάν, όμως, ήτο ο άνθρωπος βέβαιος, ότι θα έλθη κάποτε η ώρα των φοβερών αντιποίνων, δεν θα ημπορούσε να αναστείλη την πορείαν των βημάτων του. Ας λάβω, λοιπόν, ως δεδομένον, ότι η καταπληκτική πρόοδος της πυρηνικής επιστήμης και της διαστημικής τεχνικής ανέτρεψεν όλας τας γνωστάς προϋποθέσεις ιστορικής εξελίξεως που χιλιάδες χρόνια ίσχυσαν. Ο Καρλ Μαρξ εθεώρησε την τεχνική πρόοδον των μέσων παραγωγής – κατά τους δύο αιώνας, τον 18ον και 19ον, ως καταπληκτικήν επανάστασιν εις την ιστορίαν. Και εβάσισεν επ’ αυτής την θεωρίαν του, κατά την οποίαν αι αναπόφευκτοι αντινομίαι της αστικής κοινωνίας, της καπιταλιστικής οικονομίας, θα ωδήγουν αναγκαστικά εις την επανάστασιν του προλεταριάτου και εις την άνευ τάξεων κοινωνίαν.
…
Χωρίς, λοιπόν, να τολμώ να διατυπώσω προφητείαν, δικαιούμαι να ειπώ – πράγμα που αποτελεί μόνον αρνητικήν ούτως ειπέιν προφητείαν – ότι, μετά είκοσι ή τριάντα ή το πολύ πενήντα έτη, θα έχουν δημιουργηθή εις τον κόσμον πολιτικαί και κοινωνικαί συνθήκαι που δεν θα έχουν καμμίαν ομοιότητα με τας σημερινάς. Η πολεμική σύγκρουσις των δύο κόσμων … εις καθολικήν επί της υφηλίου κλίμακα, με πυρηνικά όπλα, θα εσήμαινεν, εάν δεν εσταματούσε εντός ολίγων ωρών διά της υποταγής του ενός κόσμου εις τον άλλον (πράγμα λίαν απίθανον), καταστροφήν που θα έμοιαζε με προϊστορικόν κατακλυσμόν. Δεν ημπορώ να ειπώ, ότι η λογική είναι εις τους ανθρώπους παράγων τόσον ισχυρός, ώστε να αποκλείεται το μέγα και ασύλληπτον αυτό κακόν. Αλλά, εάν σημειωθή, δεν έχει καμμίαν αξίαν να ειπώ τί θα έπρεπε να πράξωμεν, ως Έλληνες, ενώπιον τοιούτου ενδεχομένου ή να δοκιμάσω να προβλέψω τί θα ήτο δυνατόν να γίνη ύστερα από ένα τοιούτο κατακλυσμόν.
…
Όπως και αν έχει το πράγμα, βέβαιον θεωρώ τούτο : Ότι, εάν θα έχη αποτραπή (ή διά να αποτραπή) ένας παγκόσμιος κατακλυσμός κατά τα είκοσι ή τριάντα ερχόμενα έτη, θα δοθή κάποια άλλη μορφή εις τον κόσμον και αι σημεριναί αντιθέσεις θα έχουν αναγκαστικά παραμερισθή. Τί πρέπει να πράξωμεν εμείς έως τότε ;
Έως τότε πρέπει να μείνωμεν Ε λ λ ά ς. Υπάρχει, τάχα, αμφιβολία περί αυτού ; Δυστυχώς υπάρχει. … Ο Πολύβιος και ο πατριάρχης Γεννάδιος (Γεώργιος Σχολάριος), συμμορφούμενοι με το θέλημα της Ρώμης ο πρώτος, του πορθητού Μωάμεθ ο δεύτερος, εγνώριζον ή διησθάνοντο, ότι το Ελληνικόν Γένος – και υπόδουλον – θα κατώρθωνε να επιζήση. Οι Ρωμαίοι είχαν κατακτηθή ήδη υπό του ελληνικού πνεύματος, όταν κατακτούσαν την Ελλάδα, και των Τούρκων η γλώσσα ή η θρησκεία ήτο αδύνατον να εκτοπίσουν, εις την συνείδησιν των Ελλήνων, την ελληνικήν φωνήν και τον Χριστιανισμόν. … Δούλος έγινε πολλές φορές [ο Έλλην], αλλά η σκλαβιά υπήρξεν εις το παρελθόν πάντοτε συνδεδεμένη με την φωτεινήν συνείδησιν της βαρειάς δοκιμασίας. Ο Έλλην έμεινεν ελεύθερος και ως δούλος. … Η απουσία ελληνικής παιδείας κατά τους αιώνας του οθωμανικού ζυγού δεν ημπόδισε να μένη αναμμένο το κανδήλι της εκκλησιάς και του κρυφού σχολειού. … Τώρα, για πρώτην φοράν, θέλει ο ίδιος … να γίνει δούλος, θέλει να αναιρέση τον από αιώνων ελληνικόν χαρακτήρα της ελευθέρας ψυχής του, ψυχής συνδεδεμένης τόσον αρρήκτως με τον λόγον και τον αντίλογον, με την διαλεκτικήν έριδα, με την ελευθέραν μετάπτωσιν από την πίστιν εις την αμφιβολίαν …
[1] Απόσπασμα ομιλίας του Παναγιώτη Κανελλόπουλου προς τα μέλη της Εθνικής Ενώσεως Δικηγόρων, Αθήναι, Μάρτιος 1966
