περί αποφθεγμάτων[1]Τα γνωμικά ανήκουν στις αρχαιότερες και μονιμώτερες εκδηλώσεις του ηθικού βίου των λαών. Ηθικές αντιλήψεις, θρησκευτικές δοξασίες και επιστημονικές γνώσεις, διατυπωμένες με τρόπο επιγραμματικό, έχουν αποβεί κανόνες ζωής όχι μόνο μεγάλων κοινωνικών ομάδων, αλλά και ολόκληρων λαών. Η διαχρονική χρήση τέτοιων κανόναν ζωής μαρτυρεί ως ένα βαθμό και το χαρακτήρα των λαών αυτών.
Ο Δυτικο-ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται βασικά επάνω στα ηθικά αγωνίσματα των Ελλήνων και των Ρωμαίων, όπως αυτά τεκμηριώθηκαν μέσα στους λόγους και στα έργα τους.
«Δεν υπάρχει πια κανένας λόγος, που να μην έχει λεχθεί στο παρελθόν»
Έτσι έγραφε ο Ρωμαίος κωμωδιογράφος Τερέντιος, του οποίου τα έργα, στηριζόμενα στον Έλληνα κωμωδιογράφο Μένανδρο, ξεχειλίζουν από θησαυρούς ζωντανής πείρας. Όποιος καταπιάνεται με τις πολύπτυχες συλλογές παραθεμάτων, που προέρχονται από κύκλους διάφορων πολιτισμών, θα διαπιστώσει τον τρόπο, με τον οποίο γνωμικά, που τείνουν να είναι διδακτικά, παρουσιάζουν διαρκώς καινούργιες γλωσσικές και εποπτικές αποχρώσεις, και με ποιόν τρόπο όλα αυτά τελικά, συνδεόμενα με τη λαϊκή σοφία του προφορικού λόγου και με τη σοφία των λογοτεχνημάτων, σχηματίζουν ένα είδος φιλοσοφίας της Ζωής, μια καθοδήγηση προς τη σωστή πράξη και προς το σωστό λόγο. Η σοφία αυτή στα κεντρικά της σημεία παραμένει πάντοτε η ίδια.
Τα φιλοσοφικά – ηθικολογικά αποφθέγματα και οι λογοπαικτικές εκφράσεις, που προέρχονται από έργα της Αρχαίας Γραμματείας, αποτελούν συνολικά μια γραμματειακή κληρονομιά από εμπειρίες, τις οποίες είχαν οι παλαιότερες γενιές. Η κληρονομιά αυτή, εξαιτίας του ανθρωπιστικού της περιεχομένου, αξίζει να διατηρείται … Είναι πολύ γοητευτικό να βλέπουμε με ποιόν τρόπο η Ελληνική Ηθική Φιλοσοφία, την οποία οι Ρωμαίοι είτε την παρέλαβαν αυτούσια είτε την μετέτρεψαν, χύθηκε άφθονα, ιδιαίτερα μέσω της Λατινικής γλώσσας, μέσα στο σύνολο της ευρωπαϊκής γραμματείας, και συνεχίζει να επιζεί ακόμα μέσα στην περιουσία της σημερινής Γερμανικής γλώσσας.
…
Σε ορισμένες περιπτώσεις, το ένα γνωμικό αναιρεί το άλλο ή βρίσκεται σε αντίθεση μ’ εκείνο. Αυτό οφείλεται στο ότι … οι κανόνες της ζωής συνδέονται πάντοτε με συγκεκριμένες καταστάσεις ή αποδίδουν γενικά χαρακτηριστικά σε επιμέρους ορισμένες διαπιστώσεις. Ανάλογα … συνδέθηκαν στην ανθρώπινη συνείδηση αντιφατικά αποφθέγματα, που αναφέρονται στις αρετές και τις ανοησίες του ανθρώπου. Ούτως ή Άλλως η ίδια η ζωή είναι αντιφατική.
Ποιόν σκοπό, λοιπόν εξυπηρετούν όλα τούτα τα σοφά λόγια; Ο Επίκτητος δίνει την απάντηση:
«Ου γαρ λογάριά εστι τα λέιποντα νυν, αλλά γέμει τα βιβλία των Στωικών λογαρίων. Τί ουν το λείπόν έστι; Ο χρησόμενος, ο έργω μαρτυρήσων τοις λόγοις».
Δηλαδή, «δεν είναι τα γνωμικά, αυτό που λείπει τώρα. Τα βιβλία είναι γεμάτα από σύντομα αποφθέγματα των Στωικών. Τί λείπει επομένως; Εκείνος, που με την πράξη θα επιβεβαιώσει τα λόγια»
Ο Αριστοτέλης έγραφε: «το ειθισμένον ώσπερ πεφυκός ήδη γίγνεται». Το νόημα αυτό απέδωσε πολύ αργότερα ο Κικέρων με τη φράση “consuetude est altera natura”, με την οποία διαδόθηκε παντού η γνώμη του Αριστοτέλη.
Η φράση του Πλάτωνα «η αρχή ήμισυ παντός» (Νόμοι VI, 753 E), δίνεται στον γερμανό αναγνώστη με τη διατύπωση του Ορατίου “dimidium facti, qui coepit, habet”, η οποία βρίσκεται πλησιέστερα προς την παροιμία “Frisch gewagt, ist halb gewonnen”.
[1] Ελισάβετ Σούμαν, «Γνωμικά Ελλήνων και Ρωμαίων», σε μετάφραση Δημοσθένη Γεωργοβασίλη, εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα.
