περί της βασιλείας και των συνεργατών αυτής[1]Γνωστή είναι, σε γενικές γραμμές, η σφοδρή αντίδραση που συνάντησε στο μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα στη διάρκεια της δίχρονης βασιλείας του[2] ο Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός, αντιβασιλεύς του ανηλίκου Αλεξίου Β΄ Κομνηνού από το Μάιο του 1182, συμβασιλεύς και κατόπιν μονοκράτορας από το Σεπτέμβριο του 1183 ως το Σεπτέμβριο του 1185. Η αντίδραση αυτή σχετίζεται ιδιαίτερα με την αριστοκρατική μερίδα, προς την οποία ο τελευταίος εκπρόσωπος της κομνήνειας δυναστείας ήλθε σε αιματηρή σύγκρουση, λόγω της προσπάθειάς του επιβολής φιλολαϊκού χαρακτήρα μέτρων[3], προσπάθεια, όμως, που όπως γνωρίζουμε είχε άδοξο τέλος. Και αυτό λόγω μιας σειράς κακών για τον Ανδρόνικο συγκυριών, με κύριες ανάμεσά τους την αποτυχημένη του προσπάθεια να εμποδίσει την κατάληψη[4] της συμπρωτεύουσας του κράτους, της Θεσσαλονίκης, από τους Νορμανδούς του βασιλείου της Σικελίας, παρά τα μέτρα με τα οποία είχε επιχειρήσει να ανατρέψει την πορεία των δυσμενών γι’ αυτόν γεγονότα, όπως για παράδειγμα την ανανέωση της συμμαχίας με το μεγάλο Μουσουλμάνο στρατηλάτη της εποχής, τον Κούρδο Σαλαδίνο, το 1184 / 1185.
Οι εξελίξεις αυτές έμελλαν να μεταστρέψουν σε βάρος του αυτοκράτορα το λαϊκό φρόνημα και έδωσαν στους αριστοκρατικούς κύκλους να αποξενώσουν τον Ανδρόνικο από το λαό της Κωνσταντινούπολης, επιταχύνοντας την πτώση του με το μεγάλο πραξικόπημα, κατά τη διάρκεια των μεγάλων ταραχών που τερματίζονται με το απερίγραπτα οικτρό τέλος του ύστατου των Κομνηνών[5]. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Ι. Καραγιαννόπουλος, «αν … η πάλη του Ανδρονίκου κατά της διαφθοράς των δημοσίων υπηρεσιών υπήρξε αποτελεσματική, ο αγώνας του εναντίον των μεγαλογαιοκτημόνων ξεπέρασε τις δυνάμεις του, τον ανάγκασε να πάρει μέτρα πρωτόφαντης σκληρότητας και αυθαιρεσίας, που υπέσκαψαν τη δημοτικότητά του και τέλος προκάλεσαν την πτώση και τον τραγικό του θάνατο».
Αρκεί μια και μόνη ματιά στο χρονολόγιο της βασιλείας του Ανδρονίκου Α΄ για να μας δείξει ότι ποτέ στην ουσία δεν έπαυσαν διάφορες συνωμοσίες και κινήματα εναντίον του, κάτι που, πρέπει να πούμε εδώ, ξεκίνησε μετά το Μάιο του 1182, όταν ο Ανδρόνικος, έχοντας πρωταγωνιστήσει στο ξέσπασμα της βυζαντινής λαϊκής αντιλατινικής οργής με τις διώξεις και τις σφαγές της Κωνσταντινούπολης, είχε κατορθώσει να επιβληθεί στο θέατρο των εξελίξεων ως αντιβασιλιάς και προστάτης του μικρού αυτοκράτορα Αλεξίου Β΄ Κομνηνού (1180-1183), του οποίου, ενάμισυ χρόνο αργότερα, το Σεπτέμβριο του 1183, έγινε συμβασιλιάς και, λίγο μετά, ο ουσιαστικός δήμιος.
Δεν μπορούμε να μην τονίσουμε εδώ, ότι οι απηνείς διώξεις των Λατίνων της Βασιλεύουσας, αν και μπορεί να ικανοποίησαν μεν μεγάλο μέρος του λαϊκού στοιχείου, στην ουσία δυσαρέστησαν και ανησύχησαν σοβαρά τη βυζαντινή «φεουδαρχική» αριστοκρατία, που έρρεπε προς λατινόφιλες τάσεις ήδη από την εποχή του επιφανέστερου λατινόφιλου – για να μην χρησιμοποιήσουμε τον όρο «λατινόπληκτου» - μονάρχη του Βυζαντίου, του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180). Για το λόγο αυτό, όταν ο Ανδρόνικος προέβαλε στο προσκήνιο ως ο επικρατέστερος του παιχνιδιού τον Μάιο του 1182, άρχισε μια ατέλειωτη αλυσίδα αρνητικών εναντίον του γεγονότων.
…
Γίνεται, νομίζω, φανερό ότι στο πλαίσιο επιβολής ενός φιλολαϊκού μεταρρυθμιστικού προγράμματος πάνω στη βυζαντινή κοινωνία, ο δυναμικός Ανδρόνικος Α΄ χρειάστηκε να βασιστεί σε έμπιστους προς το καθεστώς του ανθρώπους … Το σημαντικότερο ανάμεσα στα εκτελεστικά αυτά όργανα της ανδρονίκειας πολιτικής υπήρξε αναμφιβολα ο Στέφανος Αγιοχριστοφορίτης, ο «αυλοκράτωρ» του αυτοκράτορος … στην εφαρμογή των μέτρων του ηγεμόνα του, ο επικεφαλής της αστυνόμευσης και της τήρησής τους.
…
Η ταπεινή του καταγωγή σε συνδυασμό με τη δραστηριότητα που επέδειξε, συγκέντρωσαν πάνω του τα «πυρά» των κυριοτέρων ιστοριογράφων και χρονικογράφων της εποχής, όπως του Νικήτα Χωνιάτη και του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης, που επιδόθηκαν σε πραγματικό γύμνασμα των καλάμων τους σε εκτόξευση υβριστικών χαρακτηρισμών και πικρόχολων σχολίων σε βάρος του … Οι προσκείμενοι ιδεολογικά αλλά και ταξικά στο πριν από τον Ανδρόνικο Α΄ καθεστώς συγγραφείς που αναφέραμε, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν απολογητές του παραδοσιακά φιλολατινικού αριστοκρατικού περιβάλλοντος, το οποίο αντιστρατεύτηκε με πάθος τις μεταρρυθμίσεις του τελευταίου Κομνηνού αυτοκράτορα …
…
Ο περιβόητος στην εποχή του Αγιοχριστοφορίτης, οπωσδήποτε το γνωστότερο μέλος του υστεροβυζαντινού οίκου των Αγιοχριστοφοριτών, αντιμετωπίστηκε με τόση περιφρόνηση και σκληρότητα από τις βυζαντινές πηγές, ώστε, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι η αντίστοιχη εικονογραφική παράδοση του «κυνοπρόσωπου» Αγίου Χριστοφόρου, του οσιομάρτυρα των μέσων του 3ου μΧ αιώνα επί των διωγμών του Ρωμαίου Δεκίου, ωχριά σε σύγκριση με την εικόνα που έχουμε γι’ αυτόν. Αν και «ο σημαντικότερος ανάμεσα στους νεόπλουτους» της αυλής του Ανδρονίκου Α΄ στα χρόνια 1183-1185, όπως αποκλήθηκε από τον βυζαντινολόγο Τσάρλς Μπραντ, εν τούτοις δέχτηκε αλύπητες βολές εκ μέρους των συγχρόνων του λόγω του θέσει αντιπαθητικού ρόλου του ως επικεφαλής της αστυνομίας του αυτοκράτορα …
…
Ο λόγιος μητροπολίτης Θεσσαλονίκης … από την αρχή της σχετικής αφήγησής του δεν χαρίζεται στον Στέφανο Αγιοχριστοφορίτη, που κατόρθωσε, σαν αδριάς φαυλοτητός, να καταστεί σύντομα αντιπαθής, καθώς και το θέμα σκανδαλοθηρικών συζητήσεων στην αυτοκρατορική αυλή.[6] Και αυτό γιατί ο Στέφανος προσπάθησε να συνάψει γάμο με μια ευγενή της αυλής, θράσος απύθμενο για το οποίο τιμωρήθηκε με δημόσιο μαστίγωμα και ταπεινώθηκε με τη μαρτυρική ανατολιτικής προέλευσης ποινή της ρινοκοπής[7]. … Μετά την τιμωρία του και παρά το έντονο σε βάρος του κουτσομπολιό, ο Αγιοχριστοφορίτης συνέχισε να περιφέρεται και να προσκολλάται σαν βδέλλα στο περιβάλλον της Αυλής, σαν να μην του είχε συμβεί απολύτως τίποτε (οία μηδέν τι κακόν δεδρακώς). Η απατεωνιά του, μάλιστα, έφθασε κατά τον Ευστάθιο σε τέτοιο σημείο, ώστε να εκτοξεύει έντονες διαμαρτυρίες και μύδρους προς τον αυτοράτορα (Μανουήλ Α΄) έξω από τη βασιλική σκηνή, επειδή ένα πλήθος ανίκανων αξιωματούχων είχαν αναδειχθεί και αναρριχηθεί σε υψηλά αυλικά αξιώματα, ενώ ο ίδιος, αν και πιο ανίκανος απ’ όλους μαζί (φαυλεπίφαυλος … παμμίαρος … και πονηρίας άβυσσος και οίος διοράσθαι όσα και δαίμων), εν τούτοις δεν είχε λάβει τα αξιώματα που του άξιζαν και αναλογούσαν στα δικά του αμέτρητα ελαττώματα, που δεν είχαν αξιοποιηθεί όπως θα άρμοζε στην περίπτωσή του !
…
Αν λάβουμε υπόψη μας τη γελοιοπόιηση και τη δημόσια ταπείνωση που υπέστη ο Αγιοχριστοφορίτης, η μετέπειτα αναρρίχησή του στην κοινωνική κλίμακα, αλλά και στη διοικητική ιεραρχία θα μπορούσε να θεωρηθεί έκπληξη … Η έκπληξη που δοκιμάζει κανείς … μεγαλώνει αν σκεφθούμε ότι το πρώτο γνωστό αξίωμά του, επί του στρατού, το έλαβε ο «ρινότμητος» Αγιοχριστοφορίτης πριν από τη βασιλεία του Ανδρονίκου Α΄, πιθανότατα από τον ίδιο τον Μανουήλ Α΄, από τον οποίο είχε υποστεί τόσες ταπεινώσεις.
…
Από την εποχή της ανόδου του Ανδρονίκου Α΄ αρχίζει και η θεαματική προώθηση του Αγιοχριστοφορίτη, ως κυρίου οργάνου του, στα κοινά … Μετά την εξασφάλιση της υποστήριξης του πατριάρχη[8] ο Αγιοχριστοφορίτης πήρε τον τίτλο του «σεβαστού»[9], αν και διόλου δεν υπήρχε κάτι το αξιοσέβαστο πάνω του για να του αποφέρει αυτό το αξίωμα, σύμφωνα με το καυστικό λογοπαίγνιο του Ευσταθίου. … Ο Ανδρόνικος και η παράταξή του, αν και αναγνώριζαν τη νόμιμη κληρονομική εξουσία του Αλεξίου Β΄, εν τούτοις θεώρησαν ότι δεν έπρεπε να λογίζεται αυτή σαν κάτι το ιερό και απαραβίαστο, ιδιαίτερα σε καιρούς ανάγκης. … Καθώς μαρτυρεί … ο Νικήτας Χωνιάτης, ο ρόλος του Αγιοχριστοφορίτη, μαζί με τον «μέγα εταιριάρχη» Κωνσταντίνο Τρίψυχο και των επικεφαλής των ραβδοφόρων Θεόδωρο Δαδιβρηνό, υπήρξε βασικός στην άγρια δολοφονία με στραγγαλισμό του νεαρού Αλαξίου Β΄, στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1183 …
…
Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1185 οι απανωτές ατυχίες που είχαν πλήξει τον Ανδρόνικο Α΄είχαν σαν αποτέλεσμα την κατακόρυφη αύξηση της λαϊκής δυσαρέσκειας. Ήταν τότε ακριβώς, στις απαρχές της κατάρρευσης του καθεστώτος του Ανδρονίκου, που ο Αγιοχριστοφορίτης προσπάθησε, με περισσό ζήλο, να σώσει την κατάσταση. Τα κινήματα και οι διάφορες συνομωσίες ήσαν πια εκτός ελέγχου, ενώ στην Αυτοκρατορία κυκλοφόρησε με επιδέξιο τρόπο μια προφητεία του ονομαστού τυφλού οιωνοσκόπου και παλαιού συμβούλου της αυλής του Μανουήλ Α΄, του μάντη Σηθ που επιλεγόταν Σκληρός … Σύμφωνα με την προφητεία αυτή του Σηθ, τον οποίο είχε τιμωρήσει παλαιότερα ο Μανουήλ Α΄ με τύφλωση, κάποιο θεϊκό όραμά του είχε αποκαλύψει το όνομα εκείνου που θα αντικαθιστούσε τον Ανδρόνικο Α΄ στον βυζαντινό θρόνο. Το όνομα αυτό άρχιζε από «ιώτα» και «σίγμα», που ο Σηθ, σύμφωνα με όσα διαδίδονταν, τα είχε διακρίνει αχνά σχηματισμένα στο νερό κάποιας πηγής.
Η είδηση διασποράς τέτοιων φημών και διαδόσεων ανησύχησε σοβαρά, όπως ήταν εύλογο, τον Ανδρόνικο … Πραγματοποιήθηκε συνάντηση στενών συνεργατών του αυτοκράτορα, στη διάρκεια της οποίας ο κριτής του βήλου Ιωάννης Αποτυράς επιχείρησε να ερμηνεύσει το χρησμό, αποκλείοντας τον Ισαάκιο Κομνηνό της Κύπρου, που υποπτευόταν σφόδρα ο αυτοκράτορας και υποδεικνύοντας έναν από τους περισσότερο γνωστούς και έχοντα μεγάλη επιρροή αριστοκράτη της πρωτεύουσας, τον Ισαάκιο Άγγελο.
…
Από το ανάκτορο του Μηλουδίου, στην ασιατική όχθη του Βοσπόρου, όπου ο Ανδρόνικος είχε καταφύγει το απόγευμα της 11ης Σεπτεμβρίου για περισσότερη ασφάλεια, συνέταξε με τη βοήθεια των συνεργατών του καταλόγους προγραφών εκείνων που έπρεπε να εξοντωθούν. Ανάμεσα στα ονόματα αυτά ήταν και εκείνο του Ισαάκιου Άγγελου, που όμως ο Ανδρόνικος εξακολουθούσε να πιστεύει πως δεν αποτελούσε άμεσο κίνδυνο ούτε κύρια απειλή για το καθεστώς του … Τελείως διαφορετική αντίληψη για τα πράγματα είχε ο Αγιοχριστοφορίτης. Μια λαϊκή φήμη … σύμφωνα με την οποία είχαν παρατηρηθεί δάκρυα στην ονομαστή εικόνα του Αποστόλου Παύλου στην Κωνσταντινούπολη, πρόσθεσε περισσότερη αγωνία στην ήδη επιβαρυμένη ατμόσφαιρα γύρω από τον ανήσυχο αυτοκράτορα …
Όλα έδειχναν ότι, αν ο Ανδρόνικος έπρεπε να παραμείνει στην εξουσία, χρειαζόταν άμεση, ακαριαία δράση. Παρόλο ότι ο Ανδρόνικος δεν φαίνεται να έδωσε κάποιες σχετικές εντολές, εν τούτοις ο πρώτος ανάμεσα στους εμπίστους του, με υπερβάλλοντα ζήλο και ως θερμουργός αντι-ήρωας του δράματος, έφυγε από το ανάκτορο με τους φρουρούς του, το σούρουπο της 11ης Σεπτεμβρίου, φθάνοντας στο σπίτι του Ισαάκιου Αγγέλου στα νοτιοδυτικά προάστια της Βασιλεύουσας, κοντά στο μοναστήρι της Περιβλέπτου, με μοναδικό και άμεσο στόχο του τη σύλληψη και εξόντωση του επικίνδυνου για τον ηγεμόνα του αριστοκράτη.
Στο αίτημα του Στεφάνου να τον ακολουθήσει αμέσως, ο Ισαάκιος Άγγελος αντέδρασε ακαριαία και με μια τέτοια αποφασιστικότητα, που αιφνιδίασε πλήρως τον αντίπαλό του. Με ενστικτώδη ενέργεια απελπισίας, ανεβαίνοντας σε έτοιμο σελωμένο άλογο, έσυρε το ξίφος του και, πριν καλά – καλά προλάβουν όλοι γύρω του να καταλάβουν τί είχε συμβεί, όρμησε πάνω στον Αγιοχριστοφορίτη, που προσπάθησε να τον αποφύγει πάνω στον ημίονό του, και, με σταθερό και αποφασιστικό χέρι Καιρίαν κατάγει και πλήττει κατά μέσον το κρανίον τον δείλαιον. Και διχή διελών εκείνον μεν εά κύρμα προκείσθαι κυσίν …
Το άμεσο και αναπόφευκτο αποτέλεσμα, βέβαια, ήταν το ξέσπασμα ανοικτής πλέον «στάσης» εκ μέρους του Ισαακίου Αγγέλου … Αν και ο Ανδρόνικος είχε πληροφορηθεί αμέσως το ίδιο εκείνο απόγευμα το θάνατο του δεξιού του χεριού, εν τούτοις «δεν θεώρησε το συμβάν αρκετά σημαντικό και έστειλε απλά μια σύντομη έκκληση προς τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης, με την οποία καλούσε τον λαό να επανέλθει στην τάξη … Λάθος, μοναδικό που του στοίχισε το στέμμα και τη ζωή του»[10]
[1] «Έγκλημα και Τιμωρία στο Βυζάντιο», σε επιμέλεια Σπύρου Ν. Τρωϊάνου, Αλέξη ΓΚ Σαββίδη «Θερμουργός Αντιχριστοφορίτης, Ανήρ Αιμάτων», σελ 67, επ., Ίδρυμα Γουλανδρή – Χορν, Αθήνα 1997
[2] και υπερτρίχρονης ουσιαστικής εξουσίας του.
[3] κυρίως φορολογικών και μέτρων κοινωνικής πρόνοιας.
[4] 24 Αυγούστου 1185.
[5] 12 Σεπτεμβρίου 1185.
[6] βρισκόμαστε στα τελευταία χρόνια του Μανουήλ Α΄, λίγο πριν το 1180.
[7] τα ειρωνικά και καυστικά σχόλια σε βάρος του πανούργου αυτού ανθρώπου έφτασαν στο σημείο να αποκαλείται ο τελευταίος χλευαστικά Αντιχριστοφορίτης.
[8] Βασιλείου Β΄ Καματηρού (Αύγουστος 1183 – Φεβρουάριος 1186).
[9] «πανσεβάστου σεβαστού», κατά τον Κ. Βαρζό.
[10] Φαλμεράιερ
