Αν μας ρωτούσαν με ποιόν βρήκε ο αθηναϊκός χαρακτήρας την πιο δική του ολοκλήρωση, με τον Σοφοκλή ή τον Αριστοφάνη, θα μπορούσαμε να απαντήσουμε μόνο: και με τους δύο. Η εικόνα μένει μισή, αν κανείς δεν προσεγγίση το ένα στο άλλο: τον ξέφρενο χρωματικό σίφουνα μιας φαντασίας, που τα λυτρωτικά της παιχνίδια δεν ξαναβρήκαν ποτέ το όμοιό τους, προς την μεγάλη ποίηση για τον ανθρώπινο πόνο.… Από λαϊκά έθιμα, αττικά καρναβάλια και διάφορα άλλα αττικά κύτταρα μιας πρωτόγονα κωμικής δραματικότητας αναπτύχθηκαν μερικές προϋποθέσεις αυτής της πάρα πολύ σύνθετης εικόνας. Αυτές οι προτυπώσεις διατηρούνται όλες μέσα στα πιο ολοκληρωμένα προϊόντα της Αρχαίας κωμωδίας, πόσες προσθήκες όμως δεν έχουν γίνει σ’ αυτές, για να ξεδιπλωθή τέλεια η αξιοζήλευτη πολυχρωμία αυτών των ποιημάτων! Η πλούσια πολυμορφία της αττικής ζωής στην πιο περήφανη εποχή της Αθήνας, τα ύψη και τα βάθη της επεκτατικής πολιτικής της, ο πλούτος των αγορών της, οι ιδιοτυπίες των άκακων και των κακών της ανθρώπων, αλλά και η διείσδυση νέων ιδεών και η επανάσταση στην τέχνη, - όλα αυτά συλλαμβάνονται μέσα σ’ αυτόν τον μαγικό καθρέφτη, που τον κινεί έτσι το χέρι ενός μεγάλου ποιητή, ώστε παρ’ όλο που μας θαμπώνουν χιλιάδες φώτα, μολαταύτα ποτέ δεν χάνουμε από το βλέμμα μας την πραγματικότητα της ζωής και την σοβαρότητα της πιο εσώτερης διάθεσής μας.
…
Ο ίδιος ο Αριστοφάνης δίνει στην παράβαση των «Ιππέων» [517] ένα χτυπητό κομμάτι ιστορίας της κωμωδίας, με τον σκοπό να δείξη με την ακμή και την παρακμή πεθαμένων μεγάλων ανδρών πόσο εφήμερη είναι η εύνοια του αθηναϊκού κοινού.
…
Πολύ ξεχωριστή θέση έχει στο μέρος των «Ιππέων» που αναφέραμε ο Κρατίνος[1], που επίσης τον βρήκαμε ανάμεσα στους τρεις τεχνίτες της Αρχαίας κωμωδίας. … Εδώ το πολιτικό στοιχείο βρίσκεται κοντά σ’ εκείνο του παραμυθιού, η φιλολογική κριτική κοντά στην διακωμώδηση του μύθου. Ο Περικλής προπάντων ήταν ο στόχος του. Στην Νέμεση ο μύθος για την ένωση του Δία με αυτήν την θεά, και την γέννηση της Ελένης, χρησίμευε για μιαν επίθεση εναντίον του Περικλή σαν υποκινητή του πολέμου, γιατί εμφανιζόταν στην σκηνή μεταμφιεσμένος σε Δία, για να βάλη μπροστά τα ολέθρια σχέδιά του.…
Ο κρομμυδοκέφαλος Περικλής με το Ωδείο πάνω στο κρανίο [απ. 71 Κ. «ο σχινοκέφαλος Ζευς … τωδείον επί του κρανίου έχων»] άκουε της χρονιάς του και στους «Χίρωνες». Σοφοί Κένταυροι αποτελούσαν τον χορό του έργου, το οποίο επαινούσε τα παλιά καλά χρόνια και κατάκρινε την διαφθορά της Αθήνας του Περικλή και της Ασπασίας. Εξάλλου έχουμε ένα απόσπασμα από το τέλος [273 Κ.] που είναι η μόνη φορά που προδίνει κάτι για την δημιουργία του ποιητή: το έργο αυτό, που προφανώς του ήταν πολύ αγαπητό, το τελείωσε με κόπον σε δυο χρόνια.
Η εικόνα του Περικλή στην Αρχαία [κωμωδία] δίνει ένα εντυπωσιακό παράδειγμα για το πόσο γρήγορα οι άνθρωποι, με το πέρασμα του χρόνου, δοξάζουν αυτό που κάποτε ύβριζαν. Όταν ο Εύπολης στα 412 ανέβασε τους «Δήμους» του, ένιωσε την ανάγκη να φέρη τον Περικλή από τον Άδη σαν έναν από τους μεγάλους μάρτυρες μιας καλύτερης εποχής.
Οι επιθέσεις του Κρατίνου πρέπει να είχαν μιαν ζουμερή χοντροκοπιά, γιατί μας κάμνει εντύπωση που μαθαίνουμε[2] ότι ο Αριστοφάνης σ’ αυτό το σημείο έμεινε πολύ πίσω από εκείνον. Γι’ αυτό ακριβώς θέλησαν να χαρακτηρίσουν τον Κρατίνο σαν δημιουργόν του πολιτικού σατυρικού δράματος, ξέχασαν όμως ότι σκώμμα κάθε λογής υπάρχει ήδη με τις αρχές της αττικής κωμωδίας. Είναι πιθανό ότι ακριβώς ο Κρατίνος άπλωσε και στις υποθέσεις του κράτους κάτι που ως τότε κινιόταν πιο έντονα στην σφαίρα των ιδιωτικών και γειτονικών σχέσεων.
