Ο Εγκυκλοπαιδισμός του 10ου αιώνα*Ο 10ος αιώνας στο Βυζάντιο μπορούμε να πούμε ότι χαρακτηρίζεται, στον τομέα της γνώσης και της παιδείας, από την ιδέα του εγκυκλοπαιδισμού, παρόλο που τότε η λέξη δεν υπήρχε ακόμα, και το βυζαντινό περιεχόμενό της δεν μπορεί να αποδοθεί ακριβώς με κανέναν άλλο όρο. Το φαινόμενο ωστόσο είναι παλαιότερο. Οι προϋποθέσεις του είχαν δημιουργηθεί ήδη στον ελληνικό κόσμο, με το προοδευτικό πέρασμα από το ιδανικό του καλού κ’αγαθού στο ιδανικό του πεπαιδευμένου, με τη θαυμαστή προσπάθεια του Αριστοτέλη να ταξινομήσει και να καταγράψει το σύνολο των γνώσεων, και με την ίδρυση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας. Η Ρώμη συνέχισε την παράδοση με τον Ουάρωνα και με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο[1].
Ο χριστιανισμός, τουλάχιστον ο δυτικός χριστιανισμός, θα στενέψει σημαντικά τον ορίζοντα. Μάρτυρας το χωρίο εκείνο στο De doctrina Christiana του Ιερού Αυγουστίνου, που, κατά την άποψη του J. Fontaine, ενέπνευσε το εγχείρημα του Ισιδώρου της Σεβίλλης : «Μερικοί συγγραφείς προσπάθησαν να μεταφράσουν χωριστά όλους τους εβραϊκούς, συριακούς και αιγυπτιακούς όρους και τα ονόματα που συναντούμε στην Αγία Γραφή. Κατά το παράδειγμά τους θα μπορούσαμε να επισημάνουμε όλους τους γεωγραφικούς τόπους, όλα τα ονόματα ζώων, δέντρων, λίθων, άγνωστων μετάλλων, και όλα τα κάθε λογής αντικείμενα που αναφέρει η Γραφή, να τα κατατάξουμε κατά γένη, να τα περιγράψουμε ένα, ένα και να τα πραγματευθούμε γραπτώς»[2]. Για τον πρώιμο Μεσαίωνα, και στο θέμα αυτό, όπως σε όλα, πρέπει να εξετάσουμε πρώτα τί έγινε στην Ανατολή[3].
Διαπιστώνουμε και εδώ – άλλο πολύ αξιοσημείωτο παράδειγμα – τη συνάντηση, που τη διαπιστώσαμε ήδη πολλές φορές, ανάμεσα στον κόσμο του Βυζαντίου και στον κόσμο του Ισλάμ. Υπάρχει ένας αραβικός εγκυκλοπαιδισμός[4], που χωρίς αμφιβολία σχετίζεται με το μεγάλο έργο της μετάφρασης των Ελλήνων συγγραφέων, αλλά αυτός αντιπροσωπεύει μια άλλη πνευματική κίνηση, μετατοπισμένη λίγο μέσα στο χρόνο : ο Ιμπν Κοτάυμπα [Ibn Qotayba] τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα, ο Ιμπν Αμπντ Ραμπή [Ibn Abd Rabbih] είναι στο μεταίχμιο του 9ου και του 10ου αιώνα, και ο Μακούντι [Macoudi] πέθανε το 956.Είναι εντυπωσιακή η χρονική σύμπτωση με το Βυζάντιο (την περίοδο από τον Λέοντα τον Μαθηματικό ως τον Κωνσταντίνο Ζ΄), αξιοσημείωτη η περίπτωση αυτού του φαινομένου της συνάντησης, για το οποίο η πολιτισμική ιστορία μας δίνει πολλά άλλα παραδείγματα, αλλά καμιά απόδειξη για άμεση επίδραση του βυζαντινού εγκυκλοπαιδισμού στον ισλαμικό. Παρατηρήθηκε σωστά[5], ότι, παρόλο που το πνεύμα είναι το ίδιο και στους δύο, δηλαδή η διατήρηση σταθερών «τύπων» του παρελθόντος με στόχο την επανάληψή τους, η κατάληξή τους υπήρξε αναπόφευκτα διαφορετική, αν όχι αντίθετη, αφού αυτοί οι ίδιοι οι «τύποι» ήταν διαφορετικοί : έτσι θα ήταν μεθοδολογικό σφάλμα αν μελετούσαμε τις δύο αυτές παράλληλες και σύγχρονες αλλά ανεξάρτητες μεταξύ τους κινήσεις θέλοντας να ανακαλύψουμε αμοιβαίες επιδράσεις. Θα πρόσθετα ότι ο βυζαντινός εγκυκλοπαιδισμός σε μεγάλο βαθμό είναι έμμονη ιδέα του ελληνικού παρελθόντος, αλλά έμμονη ιδέα που χαρακτηρίζεται από αμφιβολία και δυσπιστία εξαιτίας του χριστιανισμού. Ενώ ο αραβομουσουλμανικός εγκυκλοπαιδισμός δεν έχει αυτή την ένοχη συνείδηση, και αντλεί κατευθείαν από τον εαυτό του.
___________________________
[1] P. Grimal, “Encyclopedies antiques”. Cahiers d’ Histoire mondiale, IX, 3, 1966, σελ. 459-482.
[2] J. Fontaine, “Isidore de Seville et la mutation de l’ encyclopedie antique », στο ίδιο, σελ. 519-538. πρβλ. M. de Gandillac, “Encyclopedies premedievales et medievales”, στο ίδιο, σελ. 483-518.
[3] Σχετικά με το Βυζάντιο, παρουσίασα ένα πρώτο σχεδίασμα, “L’ encyclopedisme a Byzance a l’ apogee de l’ Empire et particulierement sous Constantin VII Porphyrogenete”, στο ίδιο, σελ. 596-616.
[4] Ch. Pellat, “Les encyclopedias dans le monde arabe”, στον ίδιο, σελ. 631-658. [R. Blachere, Quelques reflexions sur les formes de l’ Encyclopedisme en Egyprte et en Syrie du VIIIe / Ixe siecle a la fin dy XIVe / Xve siecle », Bulletin d’ Etudes orientales (de l’ Institut francais de Damas), 23, 1970, σελ. 7-19].
[5] R. Paret, “Contribution a l’ etude des milieux culturels dans le Proche-Orient medieval, l’ encyclopedisme arabo-musulman de 850 a 950 de l’ ere chretienne”, Revue historique, 477, Ιανουάριος-Μάρτιος 1966, σελ. 47-100.
*από το βιβλίο του Παύλου Λεμέρλ [Paul Lemerle] "Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός", σελ. 241-242, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985.
