Εθνισμός και Εθνικισμός[1]Το αέναο γίγγνεσθαι της ανθρωπότητας, η τάση της προς μια ενότητα ολοένα πιο εσωτερική και πιο απόλυτη, πραγματοποιείται προοδευτικά με το ανέβασμα των ομάδων προς τα συγκροτήματα των φυλών και των εθνών. Όσο ατελέστερη και περιορισμένη παρουσιάζεται η ενότητα των μερών, τόσο χαμηλότερα βρίσκεται η στάθμη της ανθρωπότητας. Άλλο είναι το επίπεδό της, όταν τον πλανήτη σκεπάζει σκόνη ατελείωτη ομάδων, που φυτοζωούν και άλλο με το σχηματισμό των μεγάλων φυλών, όταν βλέπουμε την ιστορία να μπαίνει με τιτανικά βήματα στις λαμπρές περιόδους της. Τότε παρουσιάζονται στη σκηνή του κόσμου οι μεγάλοι θεοί, οι ημίθεοι και οι ήρωες θεμελιώτες. Τότε πλάθονται τα μεγάλα σύμβολα με το βαθύ κι’ ανεξάντλητο νόημα. Τότε σημειώνονται οι μεγάλες δημιουργίες, θρησκευτικές, γλωσσικές, καλλιτεχνικές. Τότε λάμπουν οι μεγάλες πράξεις.
…
Το Έ θ ν ο ς όπως μας παρουσιάζεται σήμερα, είναι αναμφισβήτητα μορφή ανώτερη απ’ αυτές πούχουν προηγηθεί. Η δημιουργία και το φανέρωμα της μορφής αυτής, μέσα στην ιστορία, είναι μια νίκη περίλαμπρη της αδάμαστης τάσης της ζωής για την ενότητα, απάνω στα συμπτωματικά στοιχεία που χαρακτήριζαν τα πιο παλιά ανθρώπινα σύνολα. Γιατί το περιεχόμενό του στέκει όλο στη συνείδηση. Αυτή και μόνη ρίχνει τώρα το φως της στο βαθύ μυστήριο της συνοχής που κάνει, προ πάντων μερικές μεγάλες ώρες, εκατομμύρια λαό να χαίρεται ή να σπαράζει, ν’ αποφασίζει, να μάχεται, να θυσιάζεται, με τον ίδιο παλμό, σαν ένας άνθρωπος.
…
Πρέπει νάχουν δίκιο σε κάποιο σημείο κι’ αυτοί που βλέπουν τις εθνικές αξίες σαν εμπόδιο στην τάση για το καθολικό. Θα υπάρχει κάποιος λόγος που τους έχει σπρώξει να φανταστούν σ’ αντιθετική σχέση τις έννοιες έθνος και ανθρωπότητα. Η αυθαίρετη αυτή βεβαίωση προέρχεταο, νομίζω, από μια χοντροκομμένη σύγχυση ανάμεσα στις έννοιες εθνισμός και σωβινισμός, ε θ ν ι σ μ ό ς κι’ ε θ ν ι κ ι σ μ ό ς. Η σύγχυση αυτή αρχίζει να καλλιεργείται από τη στιγμή που τα έθνη λευτερώνονται και σχηματίζονται σ’ εθνικά κράτη. Τα εθνικά κράτη μεταχειρίζονται την εθνική συνείδηση για σκοπούς κρατικούς, έξω από την πνευματική της φύση : Σκοπούς κρατικής αίγλης, επιρροής κι’ αχτινοβολίας, οικονομικούς, βιομηχανικούς, εμπορικούς. Έτσι εκμεταλλεύονται την εθνική συνείδηση, νοθεύουν τη φύση και τη λειτουργία της, για να την κάμουν από πηγή πνευματικής ζωής, υπηρέτρια των πιο πεζών και στενόκαρδων λογαριασμών. Έτσι δημιουργείται ο σωβινισμός κι’ ο εθνικισμός, άτοπες εκτροπές κι’ ακάθαρτες παραμορφώσεις του εθνισμού – αληθινά εμπόδια όχι μόνο για τη δημιουργία καθολικών αξιών, μα και για την πιο στοιχειώδη συνεννόηση μεταξύ των εθνών. Το ένα έθνος φαίνεται σα να γυρεύει να επιβληθεί στα άλλα και να τα μεταχειριστεί σαν απλό μέσο : Να τα εκμεταλλευτεί. Το φυσικό αίσθημα της αλληλεγγύης των εθνών διαδέχεται η φιλυποψία και η διχόνοια. Η τάση της ζωής προς μια ενότητα ολοένα πιο εσωτερική, πιο πνευματική, διαστρέφεται και παίρνει τη μορφή μιας φριχτής γελοιογραφίας – του ιμπεριαλισμού : Κάθε εθνικό κράτος ονειρεύεται να δουλώσει όλα τα άλλα.
Αυτές οι παρεχτροπές όμως δε βαραίνουν ούτε το έθνος, ούτε τον εθνισμό. Είναι αρρώστιες. Ενδημικές ή επιδημικές, θα περάσουν. Καμμιά αρρώστια δεν είναι αιώνια. Η ζωή που τις φέρνει, έχει μαζί της και τα φάρμακα.
