Προεπαναστατικά πολιτεύματα και η φιλοσοφία του Διαφωτισμού[1]Η αφήγηση ενός Γάλλου περιηγητή, που εντυπωσιάστηκε το 1776, όταν ένας μοναχός τον ρώτησε στην Πάτμο αν ο Βολταίρος ζει ακόμη, αναφέρεται από τον Κ.Θ. Δημαρά ως ενδεικτική για την διάδοση της φιλοσοφίας του διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο. Πράγματι, για να χρησιμοποιήσουμε τον ορισμό του μεγάλου σύγχρονου ιστορικού της λογοτεχνίας μας, ο διαφωτισμός ως «σύνολο πνευματικών και συνειδησιακών φαινομένων», που «συμβαδίζουν με την γενική προαγωγή του ελληνισμού», αποτελώντας «μια γενναία ανάταση προς κάθε είδους ελευθερία», είχε ως φυσική κατάληξη την ελληνική επανάσταση, της οποίας το έδαφος προετοίμασε στον χώρο των ιδεών. Η οικονομική άνθιση της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, η ανάληψη σημαντικών κυβερνητικών ευθυνών από Έλληνες στις παρίστριες περιοχές, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα και κυρίως η χωρίς προηγούμενο ανάπτυξη των σχέσεων με την δύση, χάρη στο εμπόριο και την ναυτιλία, που κατά μεγάλο μέρος βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια[i], ήταν μερικοί από τους παράγοντες που επέτρεψαν την διάδοση των γραμμάτων και των νέων ιδεών στα Βαλκάνια και ιδίως στις ελληνικές επαρχίες της φθίνουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το ελληνικό βιβλίο, με μεταφράσεις των σημαντικότερων ξένων έργων, αλλά και πρωτότυπες φιλοσοφικές και επιστημονικές συμβολές από Έλληνες διανοουμένους, ο περιοδικός τύπος και οι εφημερίδες γνωρίζουν τεράστια διάδοση καθώς, με πρωταγωνιστές τον Καταρτζή και τον Κοραή, παρατηρείται και στο γλωσσικό μια σημαντικότατη στροφή προς την «λαλούμενη» γλώσσα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ταχύτητας με την οποία διαδίδονταν τα φιλελεύθερα μηνύματα, είναι η δημοσίευση το 1792 από την ελληνόφωνη «Εφημερίδα» της Βιέννης μετάφρασης του γαλλικού συντάγματος και της διακήρυξης του 1791, λίγους μόλις μήνες μετά την ψήφισή τους στο Παρίσι.
Ένα από τα σημαντικότερα έργα της εποχής, που ενδιαφέρει άμεσα και τον μελετητή της συνταγματικής μας ιστορίας, είναι ασφαλώς η «Ελληνική Νομαρχία». Γραμμένη από άγνωστο συγγραφέα, με καλή γνώση των ευρωπαϊκών φιλοσοφικών ρευμάτων, η «Ελληνική Νομαρχία» κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1806 και αποτελεί, ίσως, το κορυφαίο έργο του ελληνικού διαφωτισμού. Καλεί τους υπόδουλους Έλληνες να εξεγερθούν κατά των Τούρκων, προκειμένου να αποκαταστήσουν την «Νομαρχία», πολίτευμα δηλαδή όπου άρχουν οι νόμοι και όχι η αυθαιρεσία των οποιωνδήποτε, στο όνομα της «Αρετής», της «Ομοιότητας» και της «Αδελφότητος». Ταυτόχρονα, ο συγγραφέας σκιαγραφεί την προεπαναστατική ελληνική κοινωνία και καταγγέλλει με ιδιαίτερη σφοδρότητα μερικούς από τους υπευθύνους για την αθλιότητα στην οποία είχε περιέλθει : τους προεστούς «άφρονας και μωρούς ανθρώπους», του Φαναριώτες, «βρωμοάρχοντας της Κωνσταντινουπόλεως» και τους ιεράρχες, «ληστάς της εκκλησίας».
Το 1797, ο Ρήγας Βελεστινλής – Φερραίος κυκλοφόρησε σχέδιο συντάγματος με τίτλο «Ρήγα του φιλοπάτριδος, Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Υπέρ των νόμων – ελευθερία, ισοτιμία, αδελφότης – και της Πατρίδος». Εμπνευσμένο από τα γαλλικά συντάγματα του 1793 και 1795, πολλές από τις διατάξεις των οποίων αντέγραφε, το σχέδιο του Ρήγα περιελάμβανε προκήρυξη, διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου με 35 άρθρα και το κυρίως σχέδιο συντάγματος με 124 άρθρα, στο οποίο πρότεινε την οργάνωση σε ενιαίο κράτος όλων των υπόδουλων βαλκανικών λαών, με βάση την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, όπου όλες οι εξουσίες θα πήγαζαν από τον «αυτοκράτορα Λαό». Κείμενο μεγαλόπνοο, το σχέδιο του Ρήγα δεν ίσχυσε βεβαίως ποτέ, πλην όμως άσκησε τεράστια επίδραση στην διαμόρφωση της πολιτικής ιδεολογίας της επαναστατικής περιόδου.Τέλος, επίδραση άσκησαν στην διαμόρφωση των περί πολιτείας αντιλήψεων των χρόνων της εθνεγερσίας τα τρία συντάγματα των Επτανήσων, 1800, 1803, 1817. Τα Επτάνησα, αφού απελευθερώθηκαν από τον βενετικό ζυγό το 1797, χάρη στην επέμβαση της Γαλλίας, περιήλθαν κάτω από την επιρροή της Ρωσίας και της Τουρκίας το 1800, οπότε και συγκρότησαν την Ιόνιο Πολιτεία, ως ημικυρίαρχο κράτος, υποτελές στην Υψηλή Πύλη.
Αν και τα τρία επτανησιακά συντάγματα είχαν «ολιγαρχικό» χαρακτήρα, αφού βασίζονταν στην αριστοκρατία των Ιόνιων νησιών, περιείχαν αρκετές φιλελεύθερες διακηρύξεις (ιδίως το σύνταγμα του 1803). Το πρώτο (1800), γνωστό και ως «βυζαντινόν πολίτευμα» αναγνώριζε ιδιαίτερο καθεστώς σε καθένα από τα ιόνια νησιά, που θα κυβερνώνταν από «Μεγάλα Συμβούλια» των ευγενών, κατά το βενετικό πρότυπο, τα οποία θα εξέλεγαν την «Γερουσία» της Ιόνιας Πολιτείας, όργανο κεντρικό με κύρια αρμοδιότητα την ψήφιση των νόμων. Το σύνταγμα του 1803, που σημειωτέον είναι το μόνο που καταρτίστηκε με σχετικά δημοκρατική διαδικασία, χαρακτήριζε την Ιόνιο πολιτεία ως Δημοκρατία «ενιαία και αριστοκρατική»[ii]. Η τάξη των ευγενών εξέλεγε εθνοσυνέλευση, που με την σειρά της αναδείκνυε τον αρχηγό του κράτους και τις άλλες αρχές. Πολλά άρθρα του συντάγματος προστάτευαν τις ατομικές ελευθερίες. Τέλος, μετά την παραχώρησή τους στην Βρεττανική Αυτοκρατορία (1815), τα Επτάνησα κυβερνήθηκαν ως αποικία, βάσει συντάγματος που κατήρτισε ο πρώτος Βρεττανός Ύπατος Αρμοστής, Μαίτλαντ, που τυπικά ενέκρινε το νομοθετικό τους σώμα (1817). Την εκτελεστική εξουσία τυπικά ασκούσε 6μελής Γερουσία και την νομοθετική Βουλή με 42 μέλη, που τα περισσότερα εξέλεγαν οι ευγενείς. Το σύνταγμα αυτό, αφού τροποποιήθηκε αρκετές φορές, ίσχυσε ως το 1864, οπότε τα Επτάνησα ενώθηκαν με την Ελλάδα.
Στην παράδοση των μυστικών Εταιριών που άνθισαν στην Νότια Ευρώπη στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό η «Φιλική Εταιρεία». Οι ιδρυτές της απέφυγαν να της δώσουν σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό, πράγμα το οποίο συνέτεινε στην ταχεία ανάπτυξή της αφού οι Φιλικοί, σε αντίθεση με ανάλογες προσπάθειες που είχαν γίνει στο παρελθόν, προτίμησαν να μην καταρτίσουν σχέδιο πολιτείας για την οργάνωση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους που οραματίζονταν. Όμως, οι φιλελεύθερες επαναστατικές ιδέες είχαν ήδη διαδοθεί τόσο πλατειά, ώστε η επιρροή τους πάνω στους επαναστατημένους Έλληνες να είναι αποφασιστική, λίγα χρόνια αργότερα.
_____________________
[1] Νικού Αλιβιζάτου, «Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγματική Ιστορία», εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή 1981, σελ. 23-26
