Η ουσία του θεού[i]
Σε επιστημονική διάσταση, ο θεός ορίζεται ως ένα ον που διαθέτει στον υπέρτατο βαθμό όλες τις θετικής σημασίας ιδιότητες, όπως τη γνώση, την καλοσύνη, τη δύναμη, κ.α. [1] Μ’ άλλα λόγια θεωρείται ως μια οντότητα που ξεπερνά τα όρια του ανθρώπου και κάθε άλλου εγκόσμιου όντος.
Ως κεντρικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, που προσδιορίζουν το βάθος της έννοιας του θεού αναφέρονται συνήθως η αιωνιότητά του, η παντοδυναμία του, η απεριόριστη σοφία του και η απόλυτη αγαθότητά του.
Ο Πλάτων…αντιδιέστειλε τον μη προσιτό στις αισθήσεις μας κόσμο των ιδεών από τα κακέκτυπα απεικάσματα εκείνων μέσα στο χώρο του αισθητού κόσμου. [2] Για τον ανθρώπινο νου είναι απρόσιτη η ουσία των εμπειριών του. Γι’ αυτό αρκείται σε δοξασίες, δηλαδή σε απλώς πιθανολογούμενους, αλλά μη πλήρως αποδεικνυόμενους ισχυρισμούς, σε αντιδιαστολή προς τις πλατωνικές ιδέες που είναι αιωνίως αμετάβλητες. [3] Έτσι ο Πλάτων καταλήγει στην ίδια παραδοχή του Γοργία, δηλαδή στην αδυναμία του ανθρώπινου νου να συλλάβει την ουσία του όντος, αφού οι παραστάσεις των αισθητών είναι απατηλές εικόνες και παρακινούν σε φανταστικά είδωλα, [4] με αποτέλεσμα την αδυναμία ευκρινούς διαχωρισμού και οριοθέτησης του ψεύτικου από τ' αληθινό. [5] Οπωσδήποτε, για τον Πλάτωνα, η απρόσιτη στην ανθρώπινη θέαση θεότητα είναι αιώνια (αΐδιος [6]) και άφθαρτη, [7] και πάντως δεκτική προσέγγισης αποκλειστικώς διαμέσου της περισυλλογής, και όχι διαμέσου μορφών εξωτερίκευσης, [8] όπως κατ’ εξοχήν είναι οι λατρευτικές πράξεις.
Κατά τον Αριστοτέλη ο θεός δεν εμφανίζεται ως ουσία έξω του κόσμου και πέραν από τις δυνατότητες διανοητικής προσέγγισης. Σε αντίθεση με το δάσκαλό του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης προσβλέπει στο θεό ως ουσία και ενέργεια μέσα στον κόσμο της νόησης και της ζωής. Το σχετικό χωρίο στα Μετά τα φυσικά [9] είναι σκοτεινό. Ερμηνευτικώς όμως μπορούμε να αντλήσουμε τις ακόλουθες θέσεις του:
(α) ότι ο θεός δεν έχει μορφή (είναι αϊδιος),
(β) ότι παρακινεί σε απορία, ως η κατ’ εξοχήν άξια απορίας υπερβατική έννοια,
(γ) ότι μας είναι προσιτός αποκλειστικώς μέσα στο νου μας, ως ζωντανή δυναμική ενέργεια (κάτι που θυμίζει τον αποκαλυπτικό λόγο του Ιησού: πνεύμα ο θεός [Ιωάννου δ’ 24]),
(δ) ότι αυτή η δυναμική ενέργεια κάθε άλλο παρά νεκρή είναι (μ’ αυτό το νόημα είναι ζωή, αν και ο νους μας δεν είναι σε θέση να συλλάβει τη φύση της ζωής αυτής της δυναμικής ενέργειας), και
(ε) ότι είναι διαρκής, παντοτινός και άχρονος (δίχως αρχή και χωρίς τέλος).
Στην αντίληψη για την υπερβατική, απρόσιτη και αιώνια ουσία της θεότητας, επανήλθαν οι Στωικοί. Ήδη ο Ζήνων τόνιζε ότι ο θεός, επειδή συγκροτεί την αφετηρία (το ένα) και ενυπάρχει μέσα σ’ όλα (το πάν), είναι αιώνιος και δίχως τέλος. [10] Ο θεός, για τους Στωικούς, είναι σώμα, λόγος, πνεύμα, τεχνικό πυρ, φύση, ψυχή του κόσμου, συνείδηση του κόσμου, επιπροσθέτως όμως είναι και ο δημιουργός του κόσμου, έτσι όπως διέπλασε το σύμπαν από τη στερούμενη ποιοτικής ουσίας ύλη. [11] Αλλά και αντιστρόφως, ο κόσμος είναι θεός, είναι το σώμα του θεού, [12] η πραγματική διάστασή του, [13] ενώ εξ άλλου η διαμέσου της αρετής ενατένιση των ανθρώπων προς τους θεούς απαιτεί μόχθο και προσπάθεια. [14] Αυτήν τη διδασκαλία συνεχίζει ο Κλεάνθης, καθώς παρατηρεί ότι δύο κύριες αρχές συγκροτούν το σύμπαν, ο δημιουργός και το δημιούργημά του. Και δημιούργημα μεν είναι η ύλη, δημιουργός δε ο ενυπάρχων μέσα στην ύλη λόγος - ο θεός, που είναι αιώνιος. [15] Κατά διήγηση του Διογένη Λαέρτιου, την ίδια θέση υποστήριζαν περαιτέρω από τους Στωικούς ο Χρύσιππος, ο Αρχέδημος και ο Ποσειδώνιος. [16] Και κατά τον Φίλωνα ο θεός είναι άρρητος, απερινόητος και ακατάληπτος, [17] κι ακόμη «άποιος», δηλαδή δίχως ποιοτικούς προσδιορισμούς της ουσίας του, [18] η οποία, παρά ταύτα, προσδιορίζεται ως ο Νους του θεού – ένας νους που είναι απρόσιτος στους ανθρώπους, όμως τους αποκαλύπτεται δια μέσου του Λόγου, ως υιού του θεού. [19]
Κατά τον Επίκτητο, ο θεός δεν έχει σαρκική υπόσταση, ούτε -γενικότερα- οντική, μήτε πάλι εξαντλείται σε απλή φήμη. Η ουσία του θεού είναι υπερβατική, έτσι που μόνον υπερβατικώς να μπορούμε να την στοχαστούμε, ως τη συμπαντική φρόνηση (νου, επιστήμη, λόγο ορθό) και αγαθότητα. [20]
____________________
[1] Θ. Πελεγρίνης, Λεξικό της Φιλοσοφίας, λ. θεός, σελ. 267.
[2] Πλάτων, Πολιτεία, 517 b 8 - c 5.
[3] Πλάτων, Σοφιστής, 252 a 7 - 8.
[4] Πλάτων, Σοφιστής, 260 c 8 - 9.
[5] Πλάτων, Σοφιστής, 263 d 2 - 4.
[6] Αϊδιος (γραφή που επικράτησε αντί του ορθού αϊδιος) και σημαίνει αιώνιος, παντοτινός (βλ. Σταματάκον, Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, λ. αϊδιος, σελ. 37), ενώ αρχικά σήμαινε απρόσωπος, δίχως μορφή.
[7] Πλάτων, Φαίδων, 106 c 9-e 7.
[8] Αιμ. Μπουρατινός, Λόγος και σύγχρονη επιστήμη. Η Φιλοσοφία του Λόγου. Επιμέλεια έκδοσης Κ. Βουδούρης, Αθήνα,1996, σελ. 113.
[9] Λ’ 7, 1072 b 25 - 30.
[10] Ζήνωνος, Περί φύσεως, 1.1-1.2.
[11] Χρύσιππος, Fragmenta logica et physica, 300.1-3.
[12] Πρβλ. Χρύσιππος Fragmenta logica et physica, 313.1-313.9 [Πλούταρχος, 48. 1085 b].
[13] M. Dragona - Monachou, The Stoic Arguments for the Existence and the Providence of the Gods, Athens 1976, σελ. 283.
[14] Χρύσιππος, Fragmenta logica et physica, 131.15-16.
[15] Διογένης Λαέρτιος, 493.1-5.
[16] Ioannes ab Arnim, Stoicorum Veterum Fragmenta, II 300 1-3 σελ. 111 (πρβλ. και Ι 85 1-3 σελ. 24. Βλ. επίσης στον ψηφιακό δίσκο του Θησαυρού της ελληνικής γραμματείας, Διογένους Λαερτίου Fragmenta 257-258.
[17] Φίλων, Περί των μετονομαζομένων και ών ένεκα μετονομάζονται, 20.2-21.2.
[18] Φίλων, Νόμων ιερών αλληγορίας των μετά την εξαήμερον το πρώτον, 1.36.4-39.1.
[19] Ε. Μαραγγιανού, Η έννοια του λόγου στο έργο του Φίλωνος του Αλεξανδρέως. Η Φιλοσοφία του Λόγου. Επιμέλεια έκδοσης Κ. Βουδούρης, Αθήνα,1996, σελ. 91-92.
[20] Αρριανού, των Επικτήτου Διατριβών, Β’ 2.8.1-3.
______________________
[i] Απόσπασμα από την ομιλία του Καθηγητή πατρός Κωνσταντίνου Μπέη στην εναρκτήρια συνεδρίαση (Λάτσειο Μέγαρο, Πύργος Ηλείας) του 18ου Διεθνούς Συμποσίου Φιλοσοφίας, που διεξήχθη μεταξύ 30 Ιουλίου και 3 Αυγούστου 2007 στην Αρχαία Ολυμπία (συνεδριακό κέντρο ΣΠΑΠ). Το πλήρες κείμενο της ομιλίας θα δημοσιευθεί στον ετήσιο τόμο του περιοδικού ΣΚΕΨΙΣ, που εκδίδεται από το Ολυμπιακό Κέντρο Φιλοσοφίας και Παιδείας.
Σε επιστημονική διάσταση, ο θεός ορίζεται ως ένα ον που διαθέτει στον υπέρτατο βαθμό όλες τις θετικής σημασίας ιδιότητες, όπως τη γνώση, την καλοσύνη, τη δύναμη, κ.α. [1] Μ’ άλλα λόγια θεωρείται ως μια οντότητα που ξεπερνά τα όρια του ανθρώπου και κάθε άλλου εγκόσμιου όντος.
Ως κεντρικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, που προσδιορίζουν το βάθος της έννοιας του θεού αναφέρονται συνήθως η αιωνιότητά του, η παντοδυναμία του, η απεριόριστη σοφία του και η απόλυτη αγαθότητά του.
Ο Πλάτων…αντιδιέστειλε τον μη προσιτό στις αισθήσεις μας κόσμο των ιδεών από τα κακέκτυπα απεικάσματα εκείνων μέσα στο χώρο του αισθητού κόσμου. [2] Για τον ανθρώπινο νου είναι απρόσιτη η ουσία των εμπειριών του. Γι’ αυτό αρκείται σε δοξασίες, δηλαδή σε απλώς πιθανολογούμενους, αλλά μη πλήρως αποδεικνυόμενους ισχυρισμούς, σε αντιδιαστολή προς τις πλατωνικές ιδέες που είναι αιωνίως αμετάβλητες. [3] Έτσι ο Πλάτων καταλήγει στην ίδια παραδοχή του Γοργία, δηλαδή στην αδυναμία του ανθρώπινου νου να συλλάβει την ουσία του όντος, αφού οι παραστάσεις των αισθητών είναι απατηλές εικόνες και παρακινούν σε φανταστικά είδωλα, [4] με αποτέλεσμα την αδυναμία ευκρινούς διαχωρισμού και οριοθέτησης του ψεύτικου από τ' αληθινό. [5] Οπωσδήποτε, για τον Πλάτωνα, η απρόσιτη στην ανθρώπινη θέαση θεότητα είναι αιώνια (αΐδιος [6]) και άφθαρτη, [7] και πάντως δεκτική προσέγγισης αποκλειστικώς διαμέσου της περισυλλογής, και όχι διαμέσου μορφών εξωτερίκευσης, [8] όπως κατ’ εξοχήν είναι οι λατρευτικές πράξεις.
Κατά τον Αριστοτέλη ο θεός δεν εμφανίζεται ως ουσία έξω του κόσμου και πέραν από τις δυνατότητες διανοητικής προσέγγισης. Σε αντίθεση με το δάσκαλό του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης προσβλέπει στο θεό ως ουσία και ενέργεια μέσα στον κόσμο της νόησης και της ζωής. Το σχετικό χωρίο στα Μετά τα φυσικά [9] είναι σκοτεινό. Ερμηνευτικώς όμως μπορούμε να αντλήσουμε τις ακόλουθες θέσεις του:
(α) ότι ο θεός δεν έχει μορφή (είναι αϊδιος),
(β) ότι παρακινεί σε απορία, ως η κατ’ εξοχήν άξια απορίας υπερβατική έννοια,
(γ) ότι μας είναι προσιτός αποκλειστικώς μέσα στο νου μας, ως ζωντανή δυναμική ενέργεια (κάτι που θυμίζει τον αποκαλυπτικό λόγο του Ιησού: πνεύμα ο θεός [Ιωάννου δ’ 24]),
(δ) ότι αυτή η δυναμική ενέργεια κάθε άλλο παρά νεκρή είναι (μ’ αυτό το νόημα είναι ζωή, αν και ο νους μας δεν είναι σε θέση να συλλάβει τη φύση της ζωής αυτής της δυναμικής ενέργειας), και
(ε) ότι είναι διαρκής, παντοτινός και άχρονος (δίχως αρχή και χωρίς τέλος).
Στην αντίληψη για την υπερβατική, απρόσιτη και αιώνια ουσία της θεότητας, επανήλθαν οι Στωικοί. Ήδη ο Ζήνων τόνιζε ότι ο θεός, επειδή συγκροτεί την αφετηρία (το ένα) και ενυπάρχει μέσα σ’ όλα (το πάν), είναι αιώνιος και δίχως τέλος. [10] Ο θεός, για τους Στωικούς, είναι σώμα, λόγος, πνεύμα, τεχνικό πυρ, φύση, ψυχή του κόσμου, συνείδηση του κόσμου, επιπροσθέτως όμως είναι και ο δημιουργός του κόσμου, έτσι όπως διέπλασε το σύμπαν από τη στερούμενη ποιοτικής ουσίας ύλη. [11] Αλλά και αντιστρόφως, ο κόσμος είναι θεός, είναι το σώμα του θεού, [12] η πραγματική διάστασή του, [13] ενώ εξ άλλου η διαμέσου της αρετής ενατένιση των ανθρώπων προς τους θεούς απαιτεί μόχθο και προσπάθεια. [14] Αυτήν τη διδασκαλία συνεχίζει ο Κλεάνθης, καθώς παρατηρεί ότι δύο κύριες αρχές συγκροτούν το σύμπαν, ο δημιουργός και το δημιούργημά του. Και δημιούργημα μεν είναι η ύλη, δημιουργός δε ο ενυπάρχων μέσα στην ύλη λόγος - ο θεός, που είναι αιώνιος. [15] Κατά διήγηση του Διογένη Λαέρτιου, την ίδια θέση υποστήριζαν περαιτέρω από τους Στωικούς ο Χρύσιππος, ο Αρχέδημος και ο Ποσειδώνιος. [16] Και κατά τον Φίλωνα ο θεός είναι άρρητος, απερινόητος και ακατάληπτος, [17] κι ακόμη «άποιος», δηλαδή δίχως ποιοτικούς προσδιορισμούς της ουσίας του, [18] η οποία, παρά ταύτα, προσδιορίζεται ως ο Νους του θεού – ένας νους που είναι απρόσιτος στους ανθρώπους, όμως τους αποκαλύπτεται δια μέσου του Λόγου, ως υιού του θεού. [19]
Κατά τον Επίκτητο, ο θεός δεν έχει σαρκική υπόσταση, ούτε -γενικότερα- οντική, μήτε πάλι εξαντλείται σε απλή φήμη. Η ουσία του θεού είναι υπερβατική, έτσι που μόνον υπερβατικώς να μπορούμε να την στοχαστούμε, ως τη συμπαντική φρόνηση (νου, επιστήμη, λόγο ορθό) και αγαθότητα. [20]
____________________
[1] Θ. Πελεγρίνης, Λεξικό της Φιλοσοφίας, λ. θεός, σελ. 267.
[2] Πλάτων, Πολιτεία, 517 b 8 - c 5.
[3] Πλάτων, Σοφιστής, 252 a 7 - 8.
[4] Πλάτων, Σοφιστής, 260 c 8 - 9.
[5] Πλάτων, Σοφιστής, 263 d 2 - 4.
[6] Αϊδιος (γραφή που επικράτησε αντί του ορθού αϊδιος) και σημαίνει αιώνιος, παντοτινός (βλ. Σταματάκον, Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, λ. αϊδιος, σελ. 37), ενώ αρχικά σήμαινε απρόσωπος, δίχως μορφή.
[7] Πλάτων, Φαίδων, 106 c 9-e 7.
[8] Αιμ. Μπουρατινός, Λόγος και σύγχρονη επιστήμη. Η Φιλοσοφία του Λόγου. Επιμέλεια έκδοσης Κ. Βουδούρης, Αθήνα,1996, σελ. 113.
[9] Λ’ 7, 1072 b 25 - 30.
[10] Ζήνωνος, Περί φύσεως, 1.1-1.2.
[11] Χρύσιππος, Fragmenta logica et physica, 300.1-3.
[12] Πρβλ. Χρύσιππος Fragmenta logica et physica, 313.1-313.9 [Πλούταρχος, 48. 1085 b].
[13] M. Dragona - Monachou, The Stoic Arguments for the Existence and the Providence of the Gods, Athens 1976, σελ. 283.
[14] Χρύσιππος, Fragmenta logica et physica, 131.15-16.
[15] Διογένης Λαέρτιος, 493.1-5.
[16] Ioannes ab Arnim, Stoicorum Veterum Fragmenta, II 300 1-3 σελ. 111 (πρβλ. και Ι 85 1-3 σελ. 24. Βλ. επίσης στον ψηφιακό δίσκο του Θησαυρού της ελληνικής γραμματείας, Διογένους Λαερτίου Fragmenta 257-258.
[17] Φίλων, Περί των μετονομαζομένων και ών ένεκα μετονομάζονται, 20.2-21.2.
[18] Φίλων, Νόμων ιερών αλληγορίας των μετά την εξαήμερον το πρώτον, 1.36.4-39.1.
[19] Ε. Μαραγγιανού, Η έννοια του λόγου στο έργο του Φίλωνος του Αλεξανδρέως. Η Φιλοσοφία του Λόγου. Επιμέλεια έκδοσης Κ. Βουδούρης, Αθήνα,1996, σελ. 91-92.
[20] Αρριανού, των Επικτήτου Διατριβών, Β’ 2.8.1-3.
______________________
[i] Απόσπασμα από την ομιλία του Καθηγητή πατρός Κωνσταντίνου Μπέη στην εναρκτήρια συνεδρίαση (Λάτσειο Μέγαρο, Πύργος Ηλείας) του 18ου Διεθνούς Συμποσίου Φιλοσοφίας, που διεξήχθη μεταξύ 30 Ιουλίου και 3 Αυγούστου 2007 στην Αρχαία Ολυμπία (συνεδριακό κέντρο ΣΠΑΠ). Το πλήρες κείμενο της ομιλίας θα δημοσιευθεί στον ετήσιο τόμο του περιοδικού ΣΚΕΨΙΣ, που εκδίδεται από το Ολυμπιακό Κέντρο Φιλοσοφίας και Παιδείας.
