Το θέατρο σκιών[1]Από όλους τους λαούς της Ευρώπης μόνο ο ελληνικός παρουσιάζεται να έχει θέατρο σκιών. Όλοι οι άλλοι λαοί είναι της Ασίας. Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι οι Έλληνες βρίσκονται σε κάποια ειδική σχέση με το θέατρο σκιών, σχέση που δεν παρουσιάζεται σε άλλους λαούς που κι αυτοί ήταν υπόδουλοι επί αιώνες στους Τούρκους.
Το γεγονός αυτό, καθώς και άλλες ενδείξεις, οδήγησε ορισμένους ερευνητές να διατυπώσουν τη θεωρία της καταγωγής του θεάτρου σκιών από την ελληνική αρχαιότητα και μάλιστα τα ελευσίνια μυστήρια. Πάντως η επικρατέστερη σήμερα θεωρία είναι αυτή που υποστηρίζει ότι το θέατρο σκιών κατάγεται από την Άπω Ανατολή, την Κίνα, όπου για θρησκευτικούς ή μεταφυσικούς μάλλον λόγους πρωτοεπινοήθηκε. Αποκεί, με τους αιώνες, διαδόθηκε στους άλλους λαούς.
Ως προς τη διάδοσή του στους παλαιούς βυζαντινούς χώρους, ο γνωστός μελετητής του θεάτρου σκιών Ι. Τ. Παμπούκης υποστηρίζει πως είναι πολύ πιθανότερο οι λαοί του ανεπτυγμένου Βυζαντίου να είχαν παραλάβει το θέατρο σκιών από την Κίνα, παρά οι νομάδες και απολίτιστοι Τούρκοι. Κατόπιν, όταν οι Τούρκοι εμφανίζονται τον 11ο αιώνα στις χώρες τις βυζαντινές, μαζί με τόσα άλλα πολιτιστικά στοιχεία, παραλαμβάνουν και το θέατρο αυτό από τους βυζαντινούς.
Η ιδέα του θεάτρου σκιών πρέπει να άρεσε στους Τούρκους και για τον εξής επιπλέον λόγο: η θρησκεία τους δεν επιτρέπει την εμφάνιση ανθρώπων επί σκηνής. Από τους Τούρκους έμαθαν το θέατρο σκιών, αργότερα, οι Έλληνες, που όταν απελευθερώθηκαν και μπορούσαν πια να συνάζονται ελεύθερα και να παρακολουθούν θεάματα, αγάπησαν ιδιαίτερα τον καραγκιόζη και, όπως θα δούμε, τον αναμόρφωσαν από κάθε άποψη.
Πολλοί, ακόμα και μορφωμένοι, ξεγελιούνται νομίζοντας ότι τα πρόσωπα του καραγκιόζη, ο Πασάς, ο Βεζίρης, η Βεζιροπούλα, ο Βεληγκέκας, αποτελούν απόδειξη ότι ο καραγκιόζης είναι δημιούργημα των Τούρκων και ότι οι Έλληνες διατηρούν το θέαμα όπως το παρέλαβαν. Αυτό είναι μεγάλο λάθος. Το σωστό στην περίπτωση είναι το εξής: Οι Τούρκοι δεν έχουν κανένα από αυτά τα πρόσωπα στο δικό τους θέατρο σκιών. Και πώς άλλωστε θα ήταν δυνατό κάτι
τέτοιο με το αυταρχικό καθεστώς που επικρατούσε εκεί ; Ήταν ποτέ δυνατό να σατιρίζονται από τον μπερντέ οι παντοδύναμοι τούρκοι άρχοντες ; Τα πρόσωπα αυτά[2] τα δημιούργησαν οι Έλληνες καραγκιοζοπαίχτες μετά την απελευθέρωση κι ακόμα πρόσθεσαν άλλες κορυφαίες δημιουργίες όπως τον Μπαρμπαγιώργο, τον σιορ-Διονύσιο ή Νιόνιο, τον Σταυράκη ή Σταύρακα, την Καραγκιόζαινα [Αγλαΐα], τον Εβραίο και τους ιστορικούς ήρωες Μεγαλέξαντρο, Αντίοχο, Βελισάριο, Αθανάσιο Διάκο, Οδυσσέα Ανδρούτσο.Η προφορική παράδοση λέει ότι το θέατρο σκιών υπήρχε στην Ελλάδα και πριν από την Επανάσταση, δεν υπάρχει όμως καμιά βέβαιη μαρτυρία γι’ αυτό. Η πρώτη μνεία που έχουμε είναι της εποχής του Όθωνα, όπου στην αθηναϊκή εφημερίδα «Ταχύπτερος φήμη» της 18/08/1841 δημοσιεύεται περιγραφή των παραστάσεων ενός καραγκιόζη στην Πλάκα. Περιττό να πούμε ότι την εποχή εκείνη ο καραγκιόζης εθεωρείτο θέαμα κακόφημο, όπως και ήταν, μια και δεν είχε ακόμα αποκαθαρθεί από τις τουρκικές βωμολοχίες και τις αισχρές υποθέσεις των έργων. Οι περισσότερες εφημερίδες της εποχής με μεγάλη αυστηρότητα πολύ συχνά του επιτίθενται. Όμως ο κόσμος φαίνεται, συνέρεε. Δεν είχε άλλωστε και πού να πάει.
Ο πρώτος γνωστός καραγκιοζοπαίχτης είναι ο Μπαρμπαγιάννης ο Μπράχαλης, πρόσφυγας από την Τουρκιά. Αλλά ο διασημότερος από τους παλιούς, εκείνος που αναμόρφωσε τον καραγκιόζη και τον έκανε θέαμα ελληνικό είναι ο πατρινός Δημήτριος Σαρντούνης ή Μίμαρος (1859-1912). Ο Μίμαρος θεωρείται ο πιο μεγάλος μέχρι σήμερα καραγκιοζοπαίχτης[3].
…
Ο καραγκιόζης σαν αληθινό θέατρο φιλοδόξησε να γίνει καθρέφτης της νεοελληνικής πραγματικότητας. Γι’ αυτό, σιγά – σιγά αντικαταστάθηκαν όσα τούρκικα πρόσωπα δεν έλεγαν τίποτε στο ελληνικό κοινό κι επίσης δημιουργήθηκαν πολλά καινούργια. Το ίδιο έγινε και με το ρεπερτόριο. Μα, και το σατιρικό πνεύμα άλλαξε. Μετά τον παραμερισμό της βωμολοχίας, συνειδητοποιήθηκε το ελληνικό κωμικό και δόθηκε άφθονα με σκηνές, λόγια, και κινήσεις.
…
Στον καιρό του Μπράχαλη τα σύνεργα του καραγκιοζοπαίχτη ήτανε λιγοστά και απλά. Μεταφέρονταν εύκολα και στήνονταν γρήγορα. Το μήκος του πανιού ήταν δύο μέτρα, περίπου. Από τότε όμως τα πράγματα σιγά – σιγά άλλαξαν. Η σκηνή του καραγκιόζη έχει σήμερα 4 6 μέτρα μάκρος και ως 2,5 πλάτος. Το πανί πρέπει να είναι καλά τεζαρισμένο. Πίσω από τον καραγκιοζοπαίχτη υπάρχουν ράφια, όπου περιμένουν οι φιγούρες που θα παίξουνε στο έργο. Σήμερα το πανί φωτίζεται με ηλεκτρικό … παλιότερα χρησιμοποιούσαν λυχνάρια, ασετυλίνη ή αεριόφωτο. Τα φώτα βρίσκονται σε κατάλληλη απόσταση από το πανί για να μην πέφτουν πάνω του οι σκιές.
…
Στην αρχή οι φιγούρες ήταν από τενεκέ, αργότερα έγιναν από χαρτόνι και σκαλιστές και σήμερα οι περισσότερες είναι δερμάτινες και χρωματιστές. Χίλιες και περισσότερες φιγούρες πρέπει να έχει ένας καλός καραγκιοζοπαίχτης για να παρουσιάζει ένα πλούσιο ρεπερτόριο. Κι όταν λέμε «φιγούρες» δεν εννοούμε μόνο τα πρόσωπα αλλά και τα οικοδομήματα, τα ζώα, τα τοπία, τα τέρατα.
…
Όταν αρχίζει το έργο υπάρχουν πάντοτε στη σκηνή δεξιά το σαράι και αριστερά η Καλύβα, για να υπενθυμίζουν με την αντίθεσή τους την κοινωνική αδικία.
…
Ο καραγκιόζης είναι η θεατρική δημιουργία του λαϊκού μας πολιτισμού. Έχει όλα τα γνωρίσματα του κατά παράδοση δημιουργήματος, μόνο που δεν έχουν χαθεί στην ανωνυμία τα ονόματα των εργατών του.
Ο καραγκιόζης είναι έργο ομαδικό, δουλεμένο από πάρα πολλούς ανθρώπους, από το λαό ολόκληρο. Και δεν αναφέρομαι μονάχα στα άφθονα λαογραφικά στοιχεία που είναι πολλαπλώς σφιχτοδεμένα μέσα στα έργα του, αναφέρομαι και στη θεατρική μορφή. Γι’ αυτό και βλέπουμε να θεωρείται εντελώς φυσικό ο ένας καραγκιοζοπαίχτης να επαναλαμβάνει τα θέματα ή τα μοτίβα του άλλου, χωρίς κανείς να εγείρει ζήτημα δημιουργία ή επανάληψης. … Ο κάθε καλλιτέχνης, καθώς τα ξαναπερνούσε από μέσα του, άφηνε ανάλογα με τις ικανότητές του τα ίχνη της προσωπικότητάς του, πρόσθετε κάτι κι αυτός, όμως δεν ήταν και δεν ένιωθε παρά σαν όργανο της μεγάλης αυτής λαϊκής παραδοσιακής δημιουργίας, που ξεκίνησε ποιος ξέρει από ποια αλλότρια ή ίσως από δικά μας πανάρχαια βάθη.
[1] Γιώργος Ιωάννου, «εφήβων και μη», κ. Δ΄ «ο λαϊκός μας πολιτισμός», σελ. 315 – επ., εκδόσεις Κέδρος, 1983.
[2] τα σπουδαιότερα πρόσωπα στο ελληνικό θέατρο σκιών είναι τα εξής : α) Καραγκιόζης, β) Χατζηαβάτης, γ) Μπαρμπαγιώργος, δ) σιορ-Διονύσιος, ε) Σταύρακας, ς) Δερβέναγας ή Βεληγκέκας, ζ) Μορφονιός, η) Κολλητήρης, θ) Καραγκιόζαινα [Αγλαΐα], ι)Εβραίος, ια) Μπέης, Πασάς, Βεζίρης, ιβ) Βεζιροπούλα.
[3] σχετικές συνδέσεις : Σπαθάρειο Μουσείο, http://www.karagiozismuseum.gr/
