Οι Βυζαντινοί και η θάλασσα[1]Οι Βυζαντινοί κληρονόμησαν τις κοσμολογικές αντιλήψεις της αρχαιότητας. Πίστευαν έτσι ότι η γη είναι επίπεδη και περιβάλλεται από θάλασσα, ή μάλλον από ένα πλατύ ποταμό, τον Ωκεανό. Η ιδέα που είχαν για τη θάλασσα ήταν μείγμα δέους και θαυμασμού. Ταυτόχρονα ήταν διαποτισμένη από πλήθος δοξασιών, πολλές από τις οποίες μαρτυρούνται ήδη στις πηγές της αρχαιότητας. Η εικόνα της θάλασσας, όπως προβάλλεται μέσα από τα βυζαντινά κείμενα, είναι αμφίσημη: είναι το θαυμαστό στοιχείο που ανοίγει νέους ορίζοντες στην ανθρώπινη επικοινωνία, αλλά συνδέεται ταυτόχρονα με πολλούς κινδύνους. Βυζαντινοί συγγραφείς συνέταξαν ψόγους και εγκώμια για την θάλασσα. Το θαλασσινό ταξίδι σε αλίμενον πέλαγος, λέει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (4ος-5ος αιώνας), είναι ο φόβος των ναυτικών και το καράβι είναι, σύμφωνα με κάποιο επίγραμμα, δόλιον ξύλον, μέσον πλουτισμού αλλά και απώλειας. Ο εκκλησιαστικός ποιητής και επίσκοπος Ιωάννης Μαυρόπους (11ος αιώνας) το θεωρεί, κατά κάποιο τρόπο, έμψυχο ον, αφού μεταφέρει άλλα έμψυχα όντα. Στην παλαιοχριστιανική τέχνη, η παράσταση του πλοίου με ένα περιστέρι συμβολίζει το πέρασμα της ψυχής του νεκρού στην ειρήνη του παραδείσου. Στην εκκλησιαστική ποίηση, οι ποιητές – υμνογράφοι παρομοιάζουν συχνά τα πλήθη των αμαρτιών με το πέλαγος (ότι το πέλαγος πολύ των αμαρτημάτων μου Σωτήρ) και τη ζωή με την τρικυμισμένη θάλασσα (του βίου την θάλασσαν υψουμένην καθορώ). Σύμφωνα με τον Ονειροκριτικό, που αποδίδεται στον πατριάρχη Γερμανό (9ος αιώνας), η τρικυμία στα όνειρα προμηνύει δυστυχία, ενώ η ήρεμη θάλασσα είναι καλό σημάδι γι’ αυτόν που την ονειρεύεται.
Καλοί και κακοί οιωνοί
Για την πρόβλεψη του καιρού πέρα από την παρατήρηση των μετεωρολογικών φαινομένων, οι βυζαντινοί ναυτικοί παρακολουθούσαν τη στάση ή την κίνηση πουλιών ή ζώων (καλαμάρια, χταπόδια, δελφίνια) και ανάλογα συμπέραιναν κακοταριά (κακοκαιρία) ή καλοταριά (αίθριο καιρό). Ορισμένες ημέρες ή περίοδοι του χρόνου ήταν ορόσημα καιρικών μεταβολών και ευρεία φαίνεται να ήταν η διάδοση των ωροσκοπίων για θαλασσινά ταξίδια. Οι αλκυονίδες ημέρες ή επταγάληνα (14 έως 28 Δεκεμβρίου) θεωρούνταν παραδοσιακά περίοδος νηνεμίας, ενώ οι γιορτές πολλών αγίων, όπως της αγίας Θέκλας, του αγίου Δημητρίου, του αγίου Μηνά και άλλων, συνδέονταν με συγκεκριμένες καιρικές συνθήκες. Η Τρίτη, η Πέμπτη αλλά και το Σάββατο μερικές φορές, αφιερωμένο από την Εκκλησία στην μνήμη των νεκρών, ήταν γρουσούζικες ημέρες, και οι ναυτικοί απέφευγαν τον απόπλου. Οι κίνδυνοι και η αβέβαιη έκβαση των θαλασσινών ταξιδιών ωθούσαν τους Βυζαντινούς να καταφεύγουν στους ωροσκόπους που τους έδιναν πληροφορίες με βάση την αστρολογία (καταρχαί) σχετικά με το πλοίο που ανέμεναν και του οποίου η τύχη αγνοείτο. Άλλοτε, όμως, οι «καταρχές» αποσκοπούσαν στην εκ των υστέρων ερμηνεία των όσων συνέβησαν στη διάρκεια του ταξιδιού. Φυσικά, η ερμηνεία αυτή βασιζόταν στις θέσεις που κατείχαν οι πλανήτες την ώρα που συνέβη ένα περιστατικό.
Άγιοι των ναυτικών
Η θρησκευτικότητα των ανθρώπων της θάλασσας στο Βυζάντιο ήταν, όπως είναι φυσικό, μείγμα χριστιανικής πίστης και λαίκών διξασιών. Προστάτης των βυζαντινών ναυτικών ήταν ο άγιος Φωκάς από τον Πόντο, που άλλες πηγές αναφέρουν ως ναυπηγό που μαρτύρησε στους διωγμούς και άλλες ως επίσκοπο Σινώπης και ιερομάρτυρα. Σύμφωνα με το συναξάρι του, όντας ακόμη παιδί, ο άγιος έδιωξε το δαίμονα που κατοικούσε σ’ ένα πλοίο και καταπράυνε την τρικυμία. Τα θαύματα του άγιου Φωκά συνεχίστηκαν και μετά το μαρτυρικό του τέλος. Ο εγκωμιαστής του, Αστέριος επίσκοπος Αμάσειας, βεβαιώνει ότι στις τρικυμίες ο ίδιος ο άγιος τέντωνε τα πανιά, πρόσεχε να μην πέσει το καράβι σε βράχους και φρόντιζε να μην αποκοιμηθεί ο καπετάνιος. Αργότερα, άρχισε να διαδίδεται παράλληλα και η φήμη του αγίου Νικολάου, επισκόπου Μύρων της Λυκίας, παραθαλάσσιας πόλης στην νοτιοδυτική Μικρά Ασία, όπου υπήρχε και το μεγάλο προσκύνημα του αγίου. Στην διάδοση της λατρείας του μυροβλήτη και θαυματουργού αγίου συνέβαλλαν ιδιαίτερα οι ναυτικοί που άραζαν με τα καράβια τους στα Μύρα. Εξυπακούεται ότι τα τάματα ήταν αναπόσπαστο μέρος της τιμής του αγίου Φωκά και του αγίου Νικολάου.
Θρησκευτικές πράξεις και δοξασίες
Διάφορες πράξεις ευσέβειας συνόδευαν την ναυπήγηση του πλοίου αλλά και τα ταξίδια. Όταν ναυπηγούσαν το καράβι τοποθετούσαν σταυρό στην πρύμνη ή στην πλώρη. Οι εικόνες είχαν απαραιτήτως θέση στο σκάφος, ειδικά μάλιστα στον κράββατο, την καμπίνα του κυβερνήτη. Για να πάει καλά το ταξίδι, μερικοί βυζαντινοί ναυτικοί χάραζαν το αίτημά τους σε κάποιο βράχο της ακτής: Κύριε σώσον την σύμπλοιαν. Στις αποτροπαϊκές πράξεις η μαγεία συμβάδιζε με τον χριστιανισμό. Έτσι, προκειμένου να κάνουν να κοπάσει ο βίαιος άνεμος, κατέφευγαν στους καταδέσμους, γνωστούς και από τα νεώτερα χρόνια: οι ναυτικοί έγραφαν κάποιους συγκεκριμένους ψαλμούς και τοποθετούσαν το χαρτί στον πάτο του καραβιού ή κρατούσαν μαυτομάνικο μαχαίρι και ταυτόχρονα απήγγελαν το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Σε ορισμένα περάσματα οι βυζαντινοί ναυτικοί φαίνεται ότι εξασφάλιζαν από τη θάλασσα την καλοκαιρία με το ρίξιμο σ’ αυτήν ψωμιού ή άλλων τροφών. Οι περισσότερες από αυτές τις δοξασίες επιβίωσαν μέχρι και τους νεώτερους χρόνους.
________________________
[1] Κείμενο του Γιάννη Βιταλιώτη από τα «Ταξίδια στις Βυζαντινές Θάλασσες», μια έκδοση της Δ/νσης Βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού
