Φωτίου, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως[1]Ο Ηγεμών[2] *
48. Κάποιοι λένε ότι η αρετή του άρχοντα φαίνεται από το ότι μπορεί να μετατρέψει μια πόλη από μικρή σε μεγάλη. Εγώ θα έλεγα ότι η αρετή του άρχοντα φαίνεται περισσότερο από το ότι μπορεί να μετατρέψει μια πόλη από φαύλη σε χρηστή[3]. Διότι το πρώτο είναι πολλές φορές αποτέλεσμα ευνοϊκών συγκυριών, ενώ το δεύτερο δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο από κάποιον άρχοντα που διοικεί με άριστο τρόπο. Αν εσύ έχεις ως πρότυπό σου αυτού του είδους τον άρχοντα, με όσα θα πετύχεις, θα αυξήσεις την αρετή στη ζωή των υπηκόων σου.
58. Άριστο δικαστή να θεωρείς αυτόν, ο οποίος με γρήγορη σκέψη να βρει τη φύση του δικαίου και, όταν τη βρει, τη φανερώνει με παρρησία. Και είναι γρήγορος στο να αποκαθιστά τους αδικημένους και βραδύς στο να τιμωρεί τους αδίκους[4]. Και είναι υπεράνω χρημάτων, αλλά δεν υστερεί σε κύρος. Το ίδιο να θεωρείς και αυτόν που συγκρατεί το θυμό του και δεν επηρεάζεται από συμπάθειες προσώπων. Άριστο δικαστή, τέλος, να θεωρείς αυτόν που ως μόνη συγγένεια, φιλία και δόξα, στην απονομή του δικαίου ξέρει τη δικαιοσύνη και ως μοναδική αλλοτρίωση, έχθρα και δυσφήμιση αναγνωρίζει την αδικία.
61. Πρέπει να διορίζεις ως άρχοντες κυρίως ανθρώπους πλούσιους σε όλες τις αρετές. Κι αν αυτό δεν είναι δυνατό, πάντως πάρα πολύ δίκαιους. Γιατί οι παρανομίες που κάνουν οι άρχοντες στρέφουν το μίσος και την οργή του πλήθους σ’ αυτόν που τους επέλεξε[5].
68. Τρία πράγματα υπάρχουν στους ανθρώπους: η τιμωρία, η επίπληξη, ο έπαινος, κι αν θέλεις και η ευεργεσία. Για την πρώτη είναι άξιοι οι εχθροί. Για την επίπληξη οι πολίτες που σφάλλουν ελάχιστα. Και για τον έπαινο και την ευεργεσία αυτοί που ξεχωρίζουν στα κατορθώματα[6]. Εάν κάποιος παρασυρθεί και φέρεται με την αυθάδεια των εχθρών και τους μιμείται, αυτός επιφέρει εναντίον του και την τιμωρία εκείνων. Κι όποιος επιχειρήσει να αλλάξει κάτι από αυτά και διασαλέψει την τάξη, αυτός είναι περισσότερο εχθρός της πολιτείας παρά οι αντίπαλοί της. Γιατί αυτός που επαινεί τους φαύλους κάνει άνω κάτω την πόλη, γιατί υποκινεί τους πολίτες να κάνουν το κακό. Για το λόγο αυτό και όποιος δεν τιμά όσους συμβάλλουν στην ανόρθωσή της, οδηγεί την πολιτεία στην ίδια αταξία.
77. Το χρυσάφι ανατρέπει τα πάντα στους ανθρώπους[7]. Να προσέχεις, επομένως, ώστε να μην διασυρθούν τα έθιμα και οι παραδόσεις της πατρίδας σου. Να θεωρείς άχρηστο τον χρυσό, που είναι φοβερή παγίδα όσων τον αγαπούν, και να το δείχνεις σε όλους.
__________________________
[1] Η μορφή του Πατριάρχη Φωτίου (810-893) δεσπόζει στο Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος, στη διάρκεια του 9ου αιώνα. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια και ήταν ανηψιός του Πατριάρχη Ταράσιου. Ως πιο πιθανός δάσκαλός του θεωρείται ο Λέων ο Μαθηματικός. Αρχικά, ο Φώτιος ακολούθησε τη σταδιοδρομία του ανώτερου δημόσιου λειτουργού και έφτασε στα αξιώματα του πρωτοσπαθάριου (αρχηγός της σωματοφυλακής του αυτοκράτορα) και του πρωτοασηκρήτου (αρχιγραμματέας της κυβέρνησης). Ο Φώτιος κλήθηκε να διαδεχθεί τον Πατριάρχη Ιγνάτιο, όταν ο τελευταίος ήρθε σε ρήξη με τον πρωθυπουργό Βάρδα, θείο και επίτροπο του ανήλικου αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄. Η εκλογή του Φωτίου στον πατριαρχικό θρόνο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις του Πάπα Νικολάου Α΄, ο οποίος σε σύνοδο στο ναό του Σωτήρος στο Λατερανό καθαίρεσε τον Φώτιο, με αιτιολογία την αντικανονική του ενθρόνιση. Ο Φώτιος υπήρξε πολυγραφότατος συγγραφέας. Στους λόγους του «περί του Αγίου Πνεύματος» καταδικάζει το filioque. Συνέγραψε κείμενα κατά της αίρεσης των Μανιχαίων, καθώς και εκκλησιαστικούς ύμνους. Η «Βιβλιοθήκη» ή «Μυριόβιβλος» αποτελεί ίσως το σημαντικότερο έργο του, καθώς πρόκειται για καταγραφή και σχολιασμό των βιβλίων που μελέτησε ο ίδιος. Άλλα έργα του το «Λεξικό» και τα «Αμφιλόχια».[2] Ο ηγεμών της Βουλγαρίας Βόρις, ο οποίος βαπτίστηκε χριστιανός και ονομάστηκε Μιχαήλ, επιδίωξς την ανεξαρτησία της Βουλγατικής Εκκλησίας ζητώντας τόσο από τον Νικόλαο τον Α΄, όσο και από τον Φώτιο να υπάρξει Βούλγαρος πατριάρχης, θεωρώντας την παρουσία του απαράιτητο συμπλήτωμα της πολιτικής ανεξαρτησίας της Βουλγαρίας. Η επιστολή του Φωτίου γράφτηκε κατά τη διάρκεια αυτών των εντάσεων, την πρώτη περίοδο της πατριαρχίας του Φωτίου. Δυστυχώς έχει γραφτεί με τέτοιο τρόπο που δεν μας δίνει κάποιες πληροφορίες σχετικά με το ακριβές αίτημα του Βόρις.
Πρόκειται για παραινετικό λόγο που έχει ως σκοπό του να νουθετήσει. Ανήκει στην κατηγορία των «ηγεμονικών κατόπτρων». Τα βυζαντινά «κάτοπτρα ηγεμόνων» διαφοροποιούνται από τα εγκώμια στο ότι ο συγγραφέας είχε μία ξεχωριστή σχέση με τον ηγεμόνα και μπορούσε να του δώσει σημαντικές συμβουλές σχετικά με τις υποχρεώσεις του αυτοκράτορα και να διατυπώσει σοβαρές προειδοποιήσεις.
Το καινούργιο στοιχείο που εισάγεται στο κείμενο του Φωτίου είναι η έμφαση που δίνεται στο χριστιανικό ήθος. Η εικόνα του βασιλιά που προβάλλεται είναι η εικόνα ενός δίκαιου ηγεμόνα, ο οποίος β΄ρισκεται στον αντίποδα του τυράννου.
[3] μη΄. «Άρχοντος μεν τινες έφησαν αρετήν, εκ μικράς μεγάλην πόλιν ποιήσαι. Εγώ δε μάλλον αν φαίην, το εκ φαύλης σπουδαίαν παρασκευάσαι.»
[4] νη΄. «Άριστον νόμιζε δικαστήν, ος τάχει μεν λογισμών την του δικαίου φύσιν θηρεύει, θηρεύσας δε συν ορθότητι προάγει. Και πράξαι μεν ένεσιν τοις αδικουμένοις οξύς, βραδύς δε κολάσαι τους αμαρτάνοντας.»
[5] ξα΄. «Άρχοντας δει καθιστάναι, μάλιστα μεν πάσαις πλουτούντας ταις αρεταίς. Ει δε μη, πάντως γε δικαιοτάτους. Και γαρ ά τοις άρχουσι παρανομείται, ταύτα το μίσος και την οργήν του πλήθους εις τον προχειρισάμενον αναφέρει.»
[6] ξη΄. «Τρία εστίν εν ανθρώποις, τιμωρία, ψόγος, έπαινος, ει βούλει δε, και ευεργεσία. Αλλά της μεν οι πολέμιοι άξιοι. Ψόγου δε οι μέτρια των πολιτών αμαρτάνοντες. Επάινου δε και ευεργεσίας οι διαφέροντες κατορθώμασι.»
[7] οζ΄. «Χρυσός άπαντα τα ανθρώπινα στρέφει.»
*μετάφραση - σχόλια Ιωάννης Πλεξίδας, εκδόσεις Αρμός, 2007.
