Πνευματικά βάθρα[1]Και τώρα, μπροστά στη γενική οικονομική, κοινωνική, ηθική, πνευματική κρίση, που αναστατώνει τον κόσμο ολόκληρο σα θύελλα φοβερή, και το μούγκρισμά της φτάνει ως εδώ, η στάση της τάξεως που ιθύνει είναι πέρα και πέρα σφαλερή. Μίμηση και πάλι ξένων μεθόδων παντού, που δεν έχουν καμιά εφαρμογή στις δικές μας συνθήκες. Η πολιτεία είναι κι εδώ το κράτος μιας οικονομικής τάξεως, αντί να ‘ναι το κράτος του λαού. Αν έχουμε πράγματι τη θέληση να υπάρξουμε ως λαϊκή οντότης, δεν μπορεί τότε να ‘χει τόση σημασία για μας η κοινωνική μορφή της υπάρξεώς μας, όσην η ηθική ελευθερία του συνόλου. Είτε με το ένα πολιτικό ή κοινωνικό καθεστώς, είτε με το άλλο, την ίδιαν εσωτερική φτώχεια και την ίδιαν εξωτερική γελοιότητα θα παρουσιάζουμε, εφόσον καθένας μας δεν είναι σε θέση να ξεχωρίζει «το αγαθό από το κακό», με τη δική του, ελεύθερη, ανεπηρέαστη σκέψη, σε κάθε βήμα της ζωής του. Δεν είναι σωστό να μαχόμεθα για να μην έρθει εδώ ένα κοινωνικό καθεστώς αντίθετο προς τα συμφέροντα μιας οικονομικής τάξεως. Το σωστό είναι να προσπαθούμε να είμαστε ελεύθερος, ηθικώς αυτάρκης λαός μέσα στα εξωτερικά πλαίσια οποιουδήποτε καθεστώτος.
Η πολιτεία υπάρχει για να εκφράζει και να εξυπηρετεί το σύνολο. Κι αν έπαυσε τυχόν να εκπληρώνει τέτοιο σκοπό σε λαούς με μακραίωνη, αδιάσπαστη ιστορία, δε σημαίνει πως πρέπει για τούτο να λησμονήσει τον προορισμό της εδώ, σ’ εμάς, σ’ ένα λαό φρέσκο και νεανικό. Τέτοιος λαός έχει ανάγκη να ξαναβρεί την ανεπηρέαστη κρίση του, την ενδόμυχη καλαισθησία του, την ελεύθερη σκέψη του, έχει ανάγκη να πλάσει από μέσα του τα δικά του κριτήρια ζωής. Είναι κάπως παράλογο, να έχει οργανωθεί η στρατιωτική άμυνά του, σ’ εποχή όπου οι πόλεμοι δεν είναι τόσο συνηθισμένοι κι εύκολοι, και να μην έχουν τεθεί ούτε τα θεμέλια καν της ηθικής του αμύνης, σε στιγμή που οι ξένες επιδράσεις εισχωρούν ακράτητα από παντού. Μια πολιτεία «λαϊκή», ένα κράτος που εκπροσωπεί μιαν ενιαία λαϊκή συνείδηση, δεν μπορεί να ενδιαφέρεται αν θα ‘ρθει κι εδώ ο κομμουνισμός, αλλά μόνο αν θα διασωθεί ο ατομικός χαρακτήρας του λαού κάτω από οποιοδήποτε πολιτικό ή κοινωνικό σύστημα. Το άτομο, που έχει αυτοσεβασμό, δεν εξαρτάται από το επάγγελμα που κάνει, ή από τη βιοποριστική θέση που βρήκε. Αλλά, τουναντίον, ο αυτοσεβασμός του προικίζει με ηθικό περιεχόμενο και μ’ εξωτερική χάρη κάθε εργασία που το άτομο αυτό ανέλαβε.
Το μεγάλο σφάλμα όλων εκείνων, που κράτησαν επί εκατό χρόνια στα χέρια τους τις τύχες του ελληνικού λαού, είναι ότι παρημέλησαν ν’απευθυνθούν στο πνεύμα του, παρημέλησαν την εσωτερική του ανεξαρτησία, ύστερα από την επίτευξη της εξωτερικής. Εκκλησία, θρησκεία, εκπαίδευση, βιβλιοθήκες, θέατρα, πινακοθήκες, εκδόσεις, μουσεία, ήσαν πάντα σαν ένα πάρεργο της πολιτικής μας ασχολίας, σαν κάτι ξένο προς το γενικό ενδιαφέρον, και σε τέτοια οικτρότητα είχε αφεθεί επί δεκάδες χρόνια ο δάσκαλος, ώστε δίκια να γίνει και θέμα φάρσας. Ποια εφημερίδα, και σήμερα ακόμη, τολμά λ.χ. να βάλει στη θέση του κύριου άρθρου της μια μελέτη ή μια ανακοίνωση επάνω σε φιλοσοφικά, φιλολογικά, πνευματικά μ’ ένα λόγο θέματα, όπως συχνά συνηθίζουν κι οι καθαυτό κυκλοφοριακές γαλλικές ή γερμανικές εφημερίδες ; Το κύριο άρθρο, δηλαδή το κύριο ενδιαφέρον του ελληνικού Τύπου, αναφέρεται μόνο στην πολιτική. Ποτέ δεν ενιώσαμε, πως κι η πολιτική είναι πνευματική εντελώς εργασία, και συνεπώς ισότιμη προς κάθε άλλην ενασχόληση του πνεύματος. Έτσι προσπαθούμε τώρα να διευθύνουμε την κατάσταση, μ’ ό,τι έπεται και μ’ ό,τι διευθύνεται από παράγοντες άλλους. Κι ενώ κατορθώσαμε να φέρουμε τέτοια ηθική σύγχυνση στο λαό μας, ώστε να μην είναι πια σε θέση να ξεχωρίζει με δική του, ανεξάρτητη κρίση, το αγαθό και το κακό, φανταζόμαστε τώρα πως μπορούμε να του εξασφαλίσουμε ησυχία κι ευμάρεια με μέτρα, που θίγουν τα φαινόμενα, τ’ αποτελέσματα κι όχι τις αιτίες.
[1] Απόσπασμα κριτικού άρθρου του Φώτου Πολίτη. Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Πρωϊα στις 3 Ιουνίου 1932. Ανατυπώθηκε στην «Επιλογή Κριτικών Άρθρων» του Φ. Πολίτη από το Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1991.
