Εθνικοί και Χριστιανοί σε μια εποχή αγωνίας[i]Περί ονείρων
Το παράδειγμα του Αίλιου Αριστείδη
Την ίδια περίπου περίοδο κατά την οποία ο Μάρκος Αυρήλιος κατέγραφε την αυτοεξέτασή του και την αυτοκατηγορία του, ο σύγχρονός του Αίλιος Αριστείδης κρατούσε ένα πολύ διαφορετικό είδος ημερολογίου. Δεν ήταν καταγραφές των καθημερινών πράξεων αλλά επρόκειτο γι’ αυτό που ο Συνέσιος αργότερα θα ονομάσει «νυκτολόγιο»: ήταν η καταγραφή των ονείρων, καθώς και η καταγραφή των συνομιλιών του με τον θείο θεραπευτή Ασκληπιό. Το «νυκτολόγιο» περιλαμβάνει, όπως μας πληροφορεί, «θεραπείες κάθε λογής, μερικές συνομιλίες και μονολόγους, κάθε είδους οράματα, όλες τις προβλέψεις και τις μαντείες του Ασκληπιού για κάθε θέμα, άλλα σε πεζό λόγο και άλλα σε στίχους». Με το πέρασμα των ετών αυτές οι νυκτερινές καταγραφές αυξάνονταν σε αριθμό ώστε να φθάσουν στο εκπληκτικό σύνολο των 300.000 γραμμών. Όταν ο Αριστείδης τελικώς αποφάσισε να τις καθαρογράψει, ήταν δύσκολο να τις βάλει σε τάξη, αφού φαίνεται ότι είχε αμελήσει να τις χρονολογήσει [μερικές είχαν χαθεί σε μια αναστάτωση του σπιτιού του]. Όμως από όσες είχαν απομείνει κι αφού πρόσθεσε ό,τι θυμόταν, συναρμολόγησε σε όχι πολύ αρμονική τάξη τα πέντε σωζόμενα βιβλία των «Ιερών Λόγων[ii]» του και μόλις άρχιζε το έκτο όταν ο θάνατος τον πρόφτασε. Αυτά αποτελούν την πρώτη και μοναδική θρησκευτική αυτοβιογραφία που μας άφησε ο παγανιστικός κόσμος.
Ο Αριστείδης ήταν γιος ενός ευκατάστατου κτηματία από την Μικρά Ασία. Είχε την καλύτερη μόρφωση που μπορούσε η εποχή του να προσφέρει, με τον ίδιο παιδαγωγό που αργότερα δίδαξε και τον Μάρκο Αυρήλιο. Είκοσι χρονών ήταν ήδη διανοούμενος, πολυταξιδεμένος, λαμπρός ομιλητής και ικανός χειριστής του αττικίζοντος λόγου. Στην ηλικία των 26 ετών επισκέφθηκε την Ρώμη και παρουσιάστηκε στην αυτοκρατορική αυλή. Μια λαμπρή σταδιοδρομία στα δημόσια πράγματα ανοιγόταν μπροστά του, όταν τον κτύπησε η πρώτη από μια μακρά σειρά ασθενειών, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα μια χρόνια αναπηρία, η οποία το ταλαιπώρησε επί 12 συναπτά έτη με αποτέλεσμα να μεταμορφώσει εκ βάθρων την ζωή και την προσωπικότητά του. Οι περισσότερες, αν όχι όλες, οι ασθένειές του ήταν ψυχοσωματικού τύπου: ανάμεσα στον κυκεώνα συμπτωμάτων που αναφέρει ο ίδιος μπορούμε να αναγνωρίσουμε εκείνα του οξέος άσθματος, καθώς και ποικίλες μορφές υπερτάσεως, που δημιουργούσαν βίαιους νευρικούς πονοκεφάλους, αϋπνία και σοβαρές γαστρικές παθήσεις. Έτσι δεν είναι περίεργο το γεγονός πως οι ενίοτε παράξενες οδηγίες που παίρνει στη διάρκεια του ύπνου του από τον θεό μπορούν συχνά να τον ανακουφίζουν, έστω και προσωρινά, από τα πλέον δυσάρεστα συμπτώματα.
Τα όνειρα του Αριστείδη διαιρούνται σε τρεις κατηγορίες. Υπάρχουν τα τρομαχτικά και αγχώδη όνειρα, στα οποία βλέπει να τον δηλητηριάζουν, να τον κυνηγά ένας ταύρος ή να του επιτίθενται βάρβαροι. Ακολουθούν τα θλιβερά όνειρα μεγαλομανίας, σύμφωνα με τα οποία η κατεστραμμένη σταδιοδρομία του έχει αφειδώς αναπληρωθεί: κατάκοιτος την ημέρας, συνομιλητής αυτοκρατόρων την νύχτα, μοιράζεται δημόσιο μνημείο με τον Μέγα Αλέξανδρο, φωνές από το υπερπέραν επιβεβαιώνουν την ρητορική του δεινότητα που ξεπερνά ακόμα και αυτήν του Δημοσθένους και τέλος ταυτίζεται με τον Πλάτωνα και τον Θουκυδίδη στο ίδιο πρόσωπο. Στην Τρίτη και τελευταία κατηγορία ανήκουν τα αναρίθμητα «θεία» όνειρα, όπου συναντά τον προστάτη του ή με οποιονδήποτε τρόπο δέχεται τις υποδείξεις του. Οι περισσότερες υποδείξεις έχουν ιατρικό περιεχόμενο. Όπως παρατήρησε και ο ίδιος ο Αριστείδης, οι οδηγίες των ονείρων του είναι αντιφατικές και συχνά εντυπωσιακά σκληρές. Όταν υποχρεώνεται ν’ απαρνηθεί τα θερμά λουτρά για περισσότερα από πέντε χρόνια, όταν εξαναγκάζεται να τρέχει ξυπόλυτος μέσα στο καταχείμωνο, να κολυμπάει στο ποτάμι με την παγωνιά και να κάνει λασπόλουτρα μέσα στο ξεροβόρι ή ακόμα να προκαλεί στον εαυτό του συμπτώματα ναυτίας, τότε παρατηρούμε την ομοιότητα των θείων αυτών οδηγιών με τις πράξεις μετανοίας ζηλωτών της Ίσιδος και τους αυτοκολασμούς των χριστιανών αναχωρητών ασκητών[iii]. Μπορούμε να υποθέσουμε πως έχουν και παρόμοια ψυχολογική προέλευση. Για τους ανθρώπους αυτούς το αντίτιμο της υγείας σωματικής ή πνευματικής είναι η χωρίς τέλος εξιλέωση μιας ασυνείδητης ενοχής.
Χαρακτηριστική επίσης είναι η επιτακτική ανάγκη διαφυγής από ένα απροσδιόριστο κακό, αναπαριστώντας το κακό αυτό εκ των προτέρων σε μια ακίνδυνη συμβολική μορφή. Πρέπει να υποστεί ένα συμβολικό ναυάγιο προκειμένου να αποφύγει ένα πραγματικό. Πρέπει να πασπαλιστεί με σκόνη, αντί, όπως λέει, του ενταφιασμού, ώστε αυτός [ο προμελλούμενος ενταφιασμός] να μπορέσει, κατά κάποιο τρόπο, να εκπληρωθεί. Πρέπει ακόμα να θυσιάσει μέρος του σώματός του «για την ασφάλεια του υπολοίπου» [η προσωπική αυτή θυσία μετατρέπεται τελικά σε θυσία ενός δακτυλιδιού] ή εάν αυτό δεν είναι επαρκές για να κατευναστεί το Πεπρωμένο προχωρά στην θυσία φιλικών του προσώπων, ακούσιων υποκαταστάτων της δικής του σωτηρίας[iv].
Αντιμέτωπος με ένα τέτοιο υλικό, ο σύγχρονος μελετητής θα απορρίψει τον Αριστείδη ως κλασική περίπτωση «φρενοβλαβούς[v]». Και όμως η περίπτωση αυτή του όντως φρενοβλαβούς Αριστείδη και ειδικότερα οι φαντασιακές του εμπειρίες θα πρέπει να καταχωρηθούν ως θρησκευτικές. Πιστεύει πως είναι ο εκλεκτός του Θεού, με την ιδιότητα του υπηρέτη, του φερέφωνου (υποκριτή) του μεγάλου Θεραπευτή. Όταν ο Ασκληπιός σε ένα όνειρο απευθύνεται σε αυτόν προφέροντας τα μυστικά λόγια «συ ει εις» [«Εσύ είσαι ο μόνος εκλεκτός»], αισθάνεται αποζημιωμένος για όλα όσα υπέφερε, το γεγονός αυτό ξαναδίνει νόημα στην ύπαρξή του. Από την στιγμή αυτή οφείλει να αλλάξει, να ενωθεί με τον Θεό, να ξεπεράσει την ανθρώπινη φύση του. Στην νέα του ζωή υιοθετεί και νέο όνομα, Θεόδωρος, επειδή κι ο ίδιος αισθάνεται πλέον δώρο Θεού. Στο μέλλον δεν ενεργεί χωρίς την θεία επιδοκιμασία. «Καθετί είναι ανοησία συγκρινόμενο με την υπακοή στο Θεό». Δεν είναι πια μόνος.
Ο Ασκληπιός ξεκινά ως ιατρικός σύμβουλος και σιγά, σιγά προσφέρει την βοήθειά του σε όλους τους τομείς της ζωής του Αριστείδη. Τον συμβουλεύει στην μελέτη του, του εμπνέει λαμπρές ιδέες, του προσφέρει την εισαγωγική παράγραφο μιας ομιλίας ή τον πρώτο στίχο ενός ποιήματος και περιστασιακώς τον τιμάει με την προφητική ικανότητα, υπό την μορφή μετεωρολογικών προβλέψεων για το εγγύς μέλλον. Πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτήν την παράδοξη κατάσταση συμβίωσης μεταξύ ανθρώπου και Θεού ; Μια νύξη που οδηγεί στην απάντηση περιέχεται ίσως σε όνειρο όπου ο Αριστείδης βρίσκεται αντιμέτωπος με το ίδιο το άγαλμά του και το βλέπει να μεταμορφώνεται σε άγαλμα του Ασκληπιού. Για τον Αριστείδη, αυτό το όνειρο είναι σύμβολο της ενότητάς του με τον θείο προστάτη του.
Η σχέση του Αριστείδη με τον Ασκληπιό ήταν αναμφίβολα μοναδική, τόσο στην ένταση, όσο και στην διάρκειά της. Όμως υπάρχουν και άλλα αντίστοιχα παραδείγματα. Ο Κέλσος[vi] μας βεβαιώνει πως ο Ασκληπιός είχε προσωπικώς εμφανιστεί «σε μεγάλο πλήθος ανθρώπων, Ελλήνων και βαρβάρων», θεραπεύοντας και προλέγοντας το μέλλον. Ο ισχυρισμός του επιβεβαιώνεται από πολυάριθμές σωζόμενες επιγραφές που έχουν αφιερωθεί από ευγνώμονες ασθενείς. Ανάμεσα στους σύγχρονους του Αριστείδη, ο Μάξιμος ο Τύριος είχε τιμηθεί με ένα τέτοιο όραμα ενώ ήταν ξύπνιος. Ο Μάρκος Αυρήλιος ευχαριστεί τον θεό για κάποια «επιβοηθητικά όνειρα» που τον γιάτρεψαν από τους ιλίγγους και την αιμόπτυση. Ακόμα και ο μεγάλος γιατρός Γαληνός πιστεύει πως έχει σώσει πολλές ζωές ακολουθώντας τις συμβουλές των ονείρων. Άλλος σύγχρονος του Αριστείδη, ο Αρτεμίδωρος, αφιέρωσε την ζωή του στην συλλογή και στην ταξινόμηση ονείρων από κάθε δυνατή πηγή, καθώς και στην ερμηνεία τους. Η πίστη του Αριστείδη ήταν πίστη της εποχής, όπου, κατά τον Άιτρεμ[vii] «η πραγματικότητα της ημέρας έπαυε να είναι αξιόπιστη».
____________________
[i] Ε.Ρ. Ντοντς [E.R. Dodds], «Εθνικοί και Χριστιανοί σε μια εποχή αγωνίας», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1995
[ii] Η συμβατική αγγλική μετάφραση “Sacred Discourses” είναι παραπλανητική. Δεν πρόκειται απλώς για δημόσιες ομιλίες, όπως τα περισσότερα άλλα γραπτά του. Ο τίτλος [Λόγοι] υποδείχθηκε από τον Ασκληπιό σε όνειρο (48.9) και πιθανώς εμπεριέχει μια θεία αποκάλυψη όπως στον Ηρόδοτο (2.81.2) και τον Πλάτωνα (Ζ΄Επιστ., 235Α)
[iii] Οι ζηλωτές της Ίσιδος πρέπει να σπάσουν τον πάγο στον χειμερινό Τίβερη, Ιουβενάλης, 6.522. Επίσης από τις αγαπημένες ασκήσεις των Πατέρων της Εκκλησίας ήταν να κολυμπούν σε παγωμένο νερό και να βαδίζουν ξυπόλητοι με οποιονδήποτε καιρό. Το λασπόλουτρο του Αριστείδη, αν και διατηρεί το ιατρικό πρόσχημα, μπορεί να συγκριθεί με τα λουτρά μετανοίας που περιγράφει ο Πλούταρχος (Περί δεισιδ., 7.168D) κι αυτά των αιγυπτίων ασκητών στο «Περί της Πελεγρίνου τελευτής» (17), του Λουκιανού.
[iv] Λόγοι, 48.44_51.19-25. ο C.G. Jung μας λέει ότι κάποτε που ήταν ο ίδιος βαριά άρρωστος κατατρυχόταν από την ιδέα, η οποία είχε θεμελιωθεί από όνειρο, ότι ο γιατρός που τον παρακολουθούσε έπρεπε να πεθάνει στην θέση του [Memories, Dreams, Reflections (αγγλ. μτφρ.., 1963), σ. 273]
[v] Ο Μπόννερ [Bonner] χρησιμοποιεί την φράση «φρενοβλαβής βλάκας» (Harv. Theol. Rev., 30 (1930), σ. 129)_όμως σωστά φθάνει στην διαπίστωση ότι ο Αριστείδης είχε «θρησκευτικό αίσθημα γνήσιο και εκλεπτυσμένο».
[vi] Ωριγένης, Κατά Κέλσου, 3.24. Οι επιγραφές έχουν συλλέξει και εξεταστεί στο έργο Asclepius των Edelstein. Πρβλ. επίσης τον σημαντικό ρόλο που παίζουν τα όνειρα στην διήγηση του Απουληίου για τη μύηση του Λουκίου και την εξέταση του ζητήματος από τον Nock στο conversion, κεφ. ix.
[vii] S. Eitrem, Orakel und Mysterien am Ausgang der Antike (1947) σ. 52
