αφού είμαστε σε πόλεμο … περί πολέμου ο λόγος[1]
Ο πόλεμος είναι ένα μεγάλος σχολείο, όπου θητεύουν κατανάγκη όλοι· άντρες, παιδιά, γυναίκες και ανήμποροι άνθρωποι, ένοπλοι και άοπλοι, ένοχοι και αθώοι, κοινοί θνητοί και μεγάλοι δημιουργοί. Ο πόλεμος είναι «δάσκαλος πολιτικών ιδεών»[2].
…
Ο Αριστοτέλης τονίζει πως ο πόλεμος ανήκει στην κατηγορία του μέσου και όχι του σκοπού. Σύμφωνα με τη γενική του θέση πως το νόημα και ο χαρακτήρας κάθε πράγματος πρέπει να αναζητείται στο σκοπό που υπηρετεί, ο πόλεμος αποτελεί μέσο και εργαλείο για την επίτευξη κάποιου σκοπού και όχι σκοπό του κράτους. Μ’ αυτή την αρχή, οι πολεμικές φροντίδες είναι εξυπηρετικές, συμφέρουσες στην πόλη, αλλά δεν πρέπει να αποτελούν σκοπό. Ο σκοπός ανήκει στην πολιτεία : είναι ο λόγος και η ηθική δράση των ανθρώπων, η καλή ζωή.
Αυτή την πλατιά διαδομένη ιδέα την εξέφρασε μ’ ένα μνημειώδη τρόπο ο Πρωσσογερμανός στρατηγός Κάρολος Κλαούζεβιτς : «πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα»[3]. Ο Κλαούζεβιτς δεν λέει «συνέχιση μιας πολιτικής», γιατί θεωρεί την πολιτική μ’ ένα σταθερά ουσιαστικό περιεχόμενο, δηλαδή ως κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο, πράγμα που εκφράζει άμεσα ο πόλεμος[4].
Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο πόλεμος δεν είναι απλά και μόνο «πολιτική πράξη» παρά πραγματικό πολιτικό όργανο, μια συνέχιση των πολιτικών σχέσεων, μια πραγμάτωσή τους με άλλα μέσα. Η πολιτική άποψη είναι ο σκοπός, ενώ ο πόλεμος ανάγεται στην κατηγορία του μέσου· και τα μέσα δεν νοούνται χωρίς σκοπό. Κανονικά, λοιπόν, ο πόλεμος δεν είναι πράξη τυφλού πάθους παρά λελογισμένη πράξη που κυριαρχείται από πολιτικό σχεδιασμό. Εξυπηρετεί την κυριαρχία ανθρώπων πάνω σε ανθρώπους, αλλά δεν έχει δικούς του σκοπούς. Ο πόλεμος δεν είναι αυτοδύναμος· είναι απλά «όργανο πολιτικής».
…
Λέγοντας, ωστόσο, πως ο πόλεμος είναι πολιτική, δεν εννοούμε πως πρόκειται για πράξη που επιδέχεται αξιολόγηση, δεν εννοούμε πως είναι μεγάλη πολιτική ή κακή πολιτική, παρά μόνο ότι ενέχεται στο φαινόμενο της κυριαρχίας, που αποτελεί βασική διάσταση του πολιτικού. Ο πόλεμος δεν προβάλλεται εδώ, όπως στον Τράιτσκε, ως «πολιτική κατεξοχήν» … Απλά ο πόλεμος κατανοείται με τον εργαλειακό και λειτουργικό χαρακτήρα του· όχι τον ηθικό[5]. Έχει τη δική του «γραμματική», αλλά δεν έχει τη δική του «λογική»· αυτήν τη δανείζεται από την πολιτική, στην οποία ακριβώς ανήκει. Καθώς γίνεται δεκτό το πρωτείο της πολιτικής, γίνεται συνακόλουθα δεκτό πως η πολιτική χρησιμοποιεί διάφορα μέσα για την πραγμάτωση των σχεδίων της και, ανάμεσα σ’ αυτά, τον πόλεμο. … Ο πόλεμος αποτελεί πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήνουν οι λαοί στα χέρια των στρατιωτικών και των πολιτικών[6]
[1] Θεόφιλος Βέικος, Εν πολέμω …, κ. Δ΄, σ. 104 κ. επ., Αθήνα 1993
[2] Μύλλερ, Elemente, I 67 κ.ε.
[3] Vom Kriege, 108-109
[4] Κλ. Μπρυαίρ, La raison politique, Paris 1974, 88 κ.ε.
[5] Η θέση αυτή καθώς και η πίστη του Κλαούζεβιτς στο κράτος ως ολότητα δικαιολογούν, ίσως, την υποψία ότι ο Έγελος άσκησε επίδραση πάνω του. Την άποψη αυτή διατύπωσε ο Παύλος Κρόιζινγκερ, Hengel Einfluss auf Clausewitz, Berlin 1911.
[6] Ο Τζ. Χιουζίνγκα, Ο άνθρωπος και το παιχνίδι (Homo Ludens), μετ. Στ. Ροζάνη – Γ. Λυκιαρδοπούλου, Αθήνα 1989, 139 παρατηρεί : «αν και οι πολιτικοί που κάνουν τον πόλεμο ενδέχεται να τον θεωρούν οι ίδιοι ως ένα ζήτημα πολιτικής ισχύος, στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων τα πραγματικά κίνητρα βρίσκονται λιγότερο στις ανάγκες οικονομικής επέκτασης και περισσότερο στην έπαρση και τη ματαιοδοξία, στην επιθυμία του γοήτρου και του μεγαλείου της υπεροχής»
