Των Ελλήνων … η ψυχή[1]Μερικοί λέγουν ότι η ψυχή κατά κύριο και πρώτο λόγο είναι αυτό που κινεί. Και επειδή φαντάσθηκαν ότι όποιο δεν κινεί από μόνο του, αυτό δεν είναι δυνατό να κινή άλλο, νόμισαν ότι η ψυχή είναι από εκείνα που βρίσκονται σε κίνηση. Γι’ αυτό ο Δημόκριτος λέγει πως η ψυχή είναι φωτιά, κάτι θερμό· γιατί, ενώ άπειρα είναι τα σχήματα ή άτομα, όσα είναι σφαιροειδή τα ονομάζει πυρ και ψυχή· αυτά λόγου χάρη που είναι στον αέρα και τα ονομάζομε ξύσματα (σκόνες), και που φαίνονται στις αχτίνες του ήλιου όταν περνούν από χαραμάδες· το μίγμα των ατόμων, λέγει ο Δημόκριτος, από κάθε λογής σπέρματα αποτελεί τα στοιχεία της όλης φύσεως· την ίδια γνώμη έχει και ο Λεύκιππος. Όσα άτομα είναι σφαιροειδή, αυτά, λέγουν, αποτελούν την ψυχή, γιατί τα τέτοια σχήματα έχουν σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα να διεισδύουν σε όλα τα σώματα και να θέτουν σε κίνηση τα άλλα, όντας και τα ίδια σε κίνηση, και γιατί έχουν τη γνώμη πως ψυχή είναι εκείνο που παρέχει την κίνηση στα όντα που έχουν ζωή. Γι’ αυτό η αναπνοή, κατά τη γνώμη τους, είναι το χαρακτηριστικό σημείο της ζωής.
…
Στην ίδια κατεύθυνση βρίσκονται και όσοι λέγουν ότι η ψυχή είναι αυτοκίνητη. Γιατί όλοι αυτοί φαίνεται ότι έχουν τη γνώμη πως η κίνηση είναι κάτι το πολύ συγγενικό με την ψυχή, και ότι όλα τα άλλα κινούνται από την ψυχή, ενώ αυτή από τον εαυτό της· σκέπτονται έτσι, γιατί δεν βλέπουν κανένα πράγμα που να θέτη άλλο σε κίνηση και που να μην κινήται και το ίδιο. Κατά τον ίδιο τρόπο και ο Αναξαγόρας λέγει ότι η ψυχή είναι εκείνο που θέτει σε κίνηση, αλλά και όποιος άλλος έχει πει ότι ο νους έθεσε σε κίνηση τον κόσμο, όχι όμως με όποιο τρόπο υποστήριξεν αυτό ο Δημόκριτος. Τούτος, αλήθεια, ταυτίζει απόλυτα την ψυχή και τον νου· γιατί δέχεται ότι αληθινό είναι εκείνο που φαίνεται· για τούτο σωστά είπεν ο Όμηρος, λέγει ο Δημόκριτος, πως ο Έκτορας ήταν ξαπλωμένος σε κατάσταση αλλοφροσύνης. Δε χρησιμοποιεί λοιπόν τον νου σαν ικανότητα για την αλήθεια, αλλά ταυτίζει την ψυχή και τον νου. Ο Αναξαγόρας λιγώτερο διασαφηνίζει αυτά τα πράγματα· γιατί σε πολλά μέρη υποστηρίζει πως ο νους είναι η αιτία για ό,τι ωραίο και ορθό, αλλού πάλι πως ο νους είναι η ψυχή· λέγει, αλήθεια, πως ο νους υπάρχει σε όλα τα ζώα τα μεγάλα και τα μικρά, τα ανώτερα και τα κατώτερα. Δεν φαίνεται όμως ότι ο νους, αυτός τουλάχιστο που εννοούμε με τη φρόνηση, υπάρχει με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα ζώα, μα ούτε και σε όλους τους ανθρώπους.
Όσοι λοιπόν είδαν το έμψυχο στο γεγονός ότι κινείται, θεώρησαν την ψυχή ως το πιο κινητικό. Όσοι όμως είδαν το έμψυχο στο γεγονός ότι γνωρίζει και αισθάνεται τα όντα, αυτοί λέγουν πως η ψυχή είναι οι αρχές· άλλοι δέχονται περισσότερες τις αρχές και πως αυτές συνιστούν την ψυχή, άλλοι μια αρχή και πως αυτή είναι η ψυχή. Έτσι ο Εμπεδοκλής δέχεται ότι η ψυχή γίνεται από όλα τα στοιχεία, και ότι καθένα απ’ αυτά είναι ψυχή, διατυπώνοντας με τον ακόλουθο τρόπο τη γνώμη του :
«Με τη γη βλέπομε τη γη, με το νερό το νερό, με τον αιθέρα τον θείο αιθέρα και πάλι με φωτιά την καταστρεπτική φωτιά· με τη στοργή τη στοργή, και με την έχθρα τη μισητή την έχθρα».
[1] Αριστοτέλους, περί ψυχής, 403b 28 κ.επ. σε μτφ Β. Τατάκη, εκδόσεις Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2006.
