Ερωτόκριτος

Μια διαφορετική ανάγνωση[1]

Επί δύο και πλέον αιώνας, ήτοι αφ’ ου οι Κρήτες πρόσφυγες μετεκόμισαν τα χειρόγραφα του Ερωτόκριτου εις Επτάνησον μέχρι σχεδόν των ημερών μας (1885) ουδείς αμφέβαλλε περί του τόπου της γενέσεως του ποιήματος· πάντες επίστευον και έλεγον ότι το ποίημα είναι Κρητικόν, και ότι εκ Κρήτης ήλθεν εις την άλλην Ελλάδα. Ο πρώτος εκδότης (ο του 1713) και πάντες οι μετά ταύτα, οι αναγνώσται και οι περιηγηταί οι περί αυτού ομιλήσαντες, και οι λόγιοι οι εξετάσαντες και οι κρίναντες αυτό από του Άγγλου Leake και εξής εθεώρουν ως βέβαιον και δεδομένον το πράγμα. Η πρώτη αμφισβήτησις διετυπώθη υπό του μεσαιωνολόγου Κ. Σάθα εν άρθρω δημοσιεύθέντι εν τω περιοδικώ Εστία κατά το 1885 (τομ. ΙΘ΄ φυλλ. 492) υπό τον τίτλον Έλληνες Στρατιώται[2]. Την γνώμην του ο κ. Σάθας διετύπωσεν ως εξής:

«Κακώς νομίζεται ότι ο Ερωτόκριτος εξήλθεν εκ της κεφαλής Βιτζέντζου του Κορνάρου. Ο Ενετόκρης ούτος έζη εν Σιτεία μετερχόμενος τον μνήμονα, εκ δε του διασωθέντος πολυτόμου συμβολαιογραφικού του αρχείου πειθόμεθα ότι μόλις εψέλλιζε το τότε εν Κρήτη ομιλούμενον ιδίωμα αγνοών και αυτούς τους ελληνικούς χαρακτήρας, αφ’ ου γράφει τα ελληνικά διά λατινικών γραμμάτων[3]. Η Κρητική διάλεκτος είχε τοσούτον επηρεασθή υπό της Ενετικής, ώστε ου μόνον τα τότε συντεταγμένα επίσημα έγγραφα βρίθουσι ξενισμών πρωτακούστων, αλλά και η νυν έτι λαλουμένη τηρεί μέγαν ρύπον ξενικής επιδράσεως[4]. Εν τοιαύτη περιπτώσει, πώς είναι δυνατή η υπόθεσις, ότι εις πτωχός αλλόγλωσσος συμβολαιογράφος κατώρθωσε να συνθέση τόσον μακρόν έπος.
…
ο δε Ερωτόκριτος είναι καθαρόν Στρατιωτικόν ποίημα, αναφέρω ότι ο αρχικός του έπους πυρήν πρέπει να αναζητηθή εκτός της Κρήτης, εν Αθήναις ή εν Θεσσαλία, όθεν μετηνάστευσεν εις Κρήτην διά των ενταύθα ιδρυθεισών μετά το πέρας της Αραβοκρατίας Στρατιωτικών αποικιών· εν τη νήσω εγκληματισθέν ανεπτύχθη εν τω σημερινώ αυτού τύπω διά παρενθέσεως του μεγάλου επεισοδίου της προς τον Καραμανίτην μονομαχίας του Κρητός αρχοντοπούλου, ο δε Κορνάρος αντιγράψας ή και ελαφρώς διασκευάσας το πρωτότυπον προσέθηκε την εν τέλει περί αυτού δήλωσιν»

Ακόμη περαιτέρω προέβη ο Σάθας κατόπιν κατά το 1888 αποκαλών τον Ερωτόκριτον άντικρυς «Αθηναϊκήν εποποιΐαν»[5].
…
«Θεωρούντες την νυν Κρητικήν επεξεργασίαν ως γενομένην πολύ προ του 1538 εικάζομεν ότι το ποίημα κομισθέν εξ Αθηνών υπό των εις υποστήριξιν της επαναστάσεως του 1364 κατελθόντων Αθηναίων μετά του Αρχιεπισκόπου και μάρτυρος αυτών Ανθίμου, εκυκλοφόρησεν ως κατηχητικόν βιβλίον, ως και η τότε γνωσθείσα … Θησεΐς …»

«Τοιούτος ην και ο ημέτερος Ερωτόκριτος αναγόμενος εις τον λεγόμενον κύκλον της Αυλής του Έρωτος (Cour d’ amour) μετενεχθείς εξ Αθηνών εις Κρήτην, μεταφρασθείς δε προ του 1538 υπό του Κορνάρου εις την Κρητικήν διάλεκτον»

Η γνώμη άρα του Σάθα είναι τοιαύτη τις· ο πρώτος πυρήν του ποιήματος ανεφάνη το πρώτον εν Αθήναις, (ή εν Θεσσαλία) εις εποχήν πολύ παλαιάν, και ήτο στρατιωτικός, μετεκομίσθη δε εις Κρήτην μετά την ανάκτησιν αυτής υπό Νικηφόρου του Φωκά (κατά το 961) υπό των αποίκων των εγκαθιδρυθέντων εν αυτή μετά την εκδίωξιν των Αράβων. Έκτοτε ενεκλιματίσθη εν τη νήσω, όπου και προσέλαβε το επεισόδιον του Καραμανίτη, ο δε Κορνάρος ευρών το ποίημα κυκλούμενον εν Κρήτη το διεσκεύασεν ελλαφρώς και προσέθηκε τον εν τέλει περί εαυτού επίλογον.

Ομοία τις περίπου είναι και η εν τη Εισαγωγή της εκδόσεως του Κρητικού πολέμου του Ξηρουχάκη με την σπουδαίαν διαφοράν ότι ιεωρηθείσης, φαίνεται, λίαν υπερβολικής της αναδρομής μέχρι του 961, μετατίθεται η εις Κρήτην μετακόμισις του Ερωτοκρίτου κατά το 1364 ήτοι κατά την Επανάστασιν του Αγίου Τίτου, γενομένη υπό των κατελθόντων προς υποστήριξιν αυτής Αθηναίων μετά του Αρχιεπισκόπου Ανθίμου, προστίθεται δε ότι το Αθηναϊκόν ποίημα μετέφρασεν εις την Κρητικήν διάλεκτον ο Κορνάρος προ του 1538.
…
Την περί Αθηναϊκής καταγωγής του ποιήματος γνώμην του Σάθα εβασάνισε και επιτυχώς ανεσκεύασεν ο Α. Γιάνναρης[6]. Ο κ. Δημ. Καμπούρογλους ηθέλησε πώς να δώση χείρα βοηθείας εις τον Σάθαν ή μάλλον να μετριάση τον έλεγχον του Γιάνναρη δι’ ων λέγει[7] ότι ο «Σάθας μόνον περί του πυρήνος του έπους ωμίλησε και ουχί περί του όλου έπους όπως μάλιστα έχει τούτο σήμερον».
…
«Το δεικνύον … την γνώμην του Σάθα περί της εν Αθήναις υπάρξεως του πυρήνος του έπους του Ερωτοκρίτου είναι και το εξής. Εν τω Δ΄ μέρει του Ερωτοκρίτου (577-580) απαντώσιν οι εξής στίχοι:

Ώρισ’ ο Ρήγας το ζιμιό, κάνει και φέρνουσίν του
ρούχ’ αποφόρια και παλιά, και ντύνει το παιδίν του
κόβγει τα ως τα γόνατα, και κούντουρα τα’ αφίνει,
κι ασούσσουμη κι ανέγνωρη η Αρετούσα γίνη

Παραδώξως δ’ αναγιγνώσκομεν εν τω περιηγητή Randolph εν των κεφαλαίω Θερμιά[8] ότι κατά παράδοσιν ανακοινωθείσαν αυτώ υπό του προξένου Giraud Πρίγκηψ τις των Αθηνών είχε κόρην καταστάσαν ένοχον εγκλήματός τινος και εξορισθείσαν· ταύτης προς μείζονα περιφρόνησιν έκοψαν τα ενδύματα κοντά μέχρι γονάτων και ούτως έχουσαν την εξώρισαν εις την νήσον. Αλλ’ αι Θερμιώτισσαι και κατόπιν άπασαι αι νησιώτισσαι του Αιγαίου Πελάγους εμιμήθησαν την προγκήπισσαν και έκοψαν αμέσως τα ενδύματά των (κούντουρα ως τα γόνατα)».
…
Διά της μελέτης … του καθηγ. Ν. Πολίτου[9] νέα εγένετο ανακίνησις του ζητήματος. Την γνώμην του ως εξής συγκεφαλαιοί ο κ. Πολίτης (σελ. 54).

«Πιθανώς το αρχέτυπον ποίημα εγράφη κατά τον ΙΔ΄ αιώνα, ότι ήκμαζε το κράτος των Καραμανιτών, εν όσω ακόμη το κράτος των Οσμανιδών Τούρκων δεν είχε την σπουδαιότητα και την δύναμιν, την οποίαν ήρχισε προσλαμβάνον περί τα τέλη του αιώνος και δη από της εν Κοσσόβω μάχης (1385). Φαίνεται δε ότι εποιήθη ίσως εκτός της Κρήτης, εν χώρα Ελληνική μη φραγκοκρατουμένη, διεσκευάσθη δ’ ύστερον τπό τινος Κρητός, όστις δεν ήτο ο Βιτσεντζος Κορνάρος, ο άρχων της Καρπάθου ο τω 1476 γεννηθείς· ο δε τον δεύτερον επίλογον του Ερωτοκρίτου γράψας Βιτσέντζος Κορνάρος, πιθανώς ήτο απλούς αντιγραφεύς ολίγας και ασημάντους μεταβολάς επενεγκών εις το κείμενον».

Ο κ. Πολίτης, ως περίπου και ο Σάθας, πιστεύει διπλήν υπόστασιν του Ερωτοκρίτου, ήτοι παλαιοτέραν μορφήν, το αρχέτυπον ποίημα γενομένην ίσως εκτός της Κρήτης εις χώραν ελληνικήν μη φραγκοκρατουμένην (ουχί αναγκαίως τας Αθήνας) και νεωτέραν διασκευήν ή απλήν αντιγραφήν γενομένην υπό του Κρητός Βιτσέντζου Κορνάρου.


[1] Από την Εισαγωγή του Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι στον Ερωτόκριτο του Βιτζεντζου Κορνάρου, Δωρικός, Αθήνα 1991.
[2] Δέκα οκ΄τω έτη πρότερον ο Σάθας εν τω περιοδικώ «Ιλισσώ» (τομ. Α 1868-1869 σελ. 264-266) υπό την επιγραφήν Περί του ποιητού του Ερωτοκρίτου ακολουθεί την κοινήν παράδοσιν ότι δηλ. το ποίημα εγένετο εν Κρήτη και παραδέχεται ως πιθανόν ποιητήν τον Βιτζέντζον Κορνάρον τον αναφερόμενον εν συμβολαίω του 1561 δημοσιευθέντι εις την Συλλογήν Miklosich και Myller Acta et Diplomata graeca med. aevi vol III σελ. 264-265.
[3] Αι πληροφορίαι αύται του Σάθα περί του νοταρίου Σητείας Βιτζέντζου Κορνάρου και του αρχείου του είναι τελείως ανακριβείς.
[4] Δεν θεωρώ αναγκάιον ουδέ να αναιρεθώσι τα λεγόμενα του Σάθα περί του μεγάλου ρύπου ξενικής επιδράσεως εν τω Κρητικώ ιδιώματι. Αυτή η γλώσσα του παρόντος ποιήματος και ο κατάλογος των ξένων λέξεων εν αυτώ … μαρτυρεί το εναντίον. Αντίθετον εντελώς γνώμην έχει ο άλλος μεσαιωνοδίφης Legrand.
[5] Εστία τομ. ΚΕ΄ 1888 φυλ. 644 σελ. 275 «Αυτός ο Ερωτόκριτος η δημοφιλεστέρα των Αθηαναϊκών εποποιϊών ουδαμού μνημονεύων το χριστιανικόν όνομα άρχεται από εγκωμίου της θρησκείας των παλαιών Αθηναίων»
[6] Α. Γιάνναρη, Περί Ερωτοκρίτου, Αθην, 1889, σελ. 20-22.
[7] Δημ. Γρ. Καμπούρογλου, Ιστορία Αθηναίων, τομ. Α΄, εν Αθήναις, σελ. 291.
[8] Randolph, The pr;esent state of Morea, London 1687, σελ. 38.
[9] Ν. Πολίτου, Ερωτόκριτος εν Λαογραφία Α΄ σελ. 19-70.