Μικρά ΑσίαΗ πτώση[1]
Όταν ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, διά του Αλεξίου Στρατηγοπούλου ηλευθέρωσε το 1261 την Κωνσταντινούπολη από τους Φράγκους και κατάστησεν αυτή πάλιν πρωτεύουσαν του Βυζαντινού Κράτους, έπρεπε μοιραίως να στρέψη την προσοχήν του εις την Ευρώπην. … Η απειλή επανόδου των Φράγκων απασχολεί διηνεκώς τον Μιχαήλ. … Συνήψε το 1261 εις το Νυμφαίον της Μ. Ασίας συμμαχίαν προς τους Γενοάτας κατά των Βενετών και του φυγόντος Λατίνου αυτοκράτορος της Κωνσταντινουπόλεως Βαλδουΐνου Β΄. Η συμμαχία αύτη εστοίχισε πολύ , διότι έπρεπε να δοθούν ως αντάλλαγμα εμπορικά προνόμια, τα οποία εξήντλουν το Βυζάντιον. … Από του 1267 ισχυρός ηγεμών του βασιλείου Σικελίας – Ιταλίας, ο Κάρολος ο Ανδηγαυϊκός ανέλαβε αγώνα υπέρ των δικαιωμάτων του Βαλδουΐνου Β΄ και τούτο επροκάλεσε μεγάλας ανησυχίας εις τον Μιχαήλ. … Ο Μιχαήλ, δεξιός διπλωμάτης, κατώρθωσε να συνεννοηθή με τον βασιλέα Πέτρον τρίτον της Αραγωνίας, έχοντα και αυτόν κληρονομικά δικαιώματα, και έτσι ωργάνωσαν μαζί τον περίφημον Σικελικόν Εσπερινόν κατά της Γαλλικής κατοχής (1282). Ο Κάρολος Ανδηγαυϊκός αντί να εκστρατεύση κατά της Κωνσταντινουπόλεως έπρεπε να σώση την Σικελίαν. … Όλαι αυταί αι διπλωματικαί προσπάθειαι και επιτυχίαι έπρεπε να αξασφαλίσουν τον Μιχαήλ από επίθεσιν της Δύσεως … Υπερετίμησε δηλαδή … τους δυτικούς, όπως άλλοτε ο Αλέξιος Κομνηνός (1082) τους Βενετούς. Έτσι όμως παρημέλησε τα Μικρασιατικά σύνορα και τους ακρίτας και ηυκόλυνε τους Τούρκους επιδρομείς. … Εγκαταλείφθη η ορθή πολιτική της οχυρώσεως των συνόρων, η οποία ήρχισεν από του Μανουήλ Κομνηνού και εσυνεχίσθη μετ’ επιτυχίας υπό του Κράτους της Νικαίας[2]ντιθέτως οι Τούρκοι παρέλαβαν το ακριτικόν συνοριακόν σύστημα του Βυζαντίου και εις τούτου ώφειλαν μεγάλας επιτυχίας.
Ολίγας προσπαθείας κατέβαλεν ο Μ. Παλαιολόγος υπέρ της μ. Ασίας. Το 1269 ο Ιωάννης Παλαιολόγος, αδελφός του αυτοκράτορος, εστάλη κατά των Τούρκων εις τον Μαίανδρον και εις την Καρίαν, αλλά δεν ηδυνήθη να τα σώση. Δεν ηδυνήθη να καταλάβη τα αντικρύ της Ρόδου παράλια, τα οποία χρησιμοποιούν τώρα οι Τούρκοι ως ορμητήρια πειρατικά[3].
Το 1278 ο υιός του Μιχαήλ Παλαιολόγου, Ανδρόνικος, ανέκτησε και ωχύρωσε τας Τράλλεις, όπως συνεκεντρώθη πληθυσμός εκ των ανοχυρώτων πόλεων και κωμοπόλεων του Μαιάνδρου. Αλλά μετά τέσσαρα έτη Τουρκομάνοι επολιόρκησαν την πόλιν, η οποία δεν είχεν αρκετά τρόφιμα και ύδωρ, την εκυρίευσαν, την ελεηλάτησαν και ηχμαλώτισαν είκοσι χιλιάδας κατοίκων[4]. Έκτοτε η πόλις επήρε τουρκικόν όνομα και έγινε πρωτεύουσα του εμιράτου του Αϊδινίου.
Ο υιός και διάδοχος του Μιχαήλ Παλαιολόγου, Ανδρόνικος Β΄, … μετά τον θάνατον του … Καρόλου του Ανδηγαυϊκού ενόμισεν ότι ηδύνατο να παραμελήση το ναυτικόν, το οποίον εν τούτοις είχεν ικανόν ναύαρχον, τον Αλέξιον Φιλανθρωπινόν. Αντιθέτως, οι Τούρκοι ωργάνωσαν πειρατικόν στόλον τη βοηθεία των Χριστιανών ναυτικών και ανελάμβαναν επιδρομάς εις τας νήσους του Αιγαίου Πελάγους.
Ο Αλέξιος Φιλανθρωπινός, «δεινός τα πολέμια», κατά τον Νικηφόρον Γρηγοράν (τ.1, σ.195), μετά Κρητών εθελοντών υπ’ αρχηγόν τον Χορτάτζην, επολέμησε γεννάιως, εκαθάρισε την περιφέρεια του Μαιάνδρου από τους Τούρκους και συνέλαβε πλήθιος αιχμαλώτων, των οποίων η αξία κατήντησε ίση με την του προβάτου[5]. Ο … Φιλανθρωπηνός απέβη ο ήρως, το ίνδαλαμα των Μικρασιατών, οι οποίοι ηγανάκτουν, διότι οι εν κωνσταντινουπόλει παρημέλουν την Μ. Ασίαν. Δι’ αυτό εύκολον ήτο να δημιουργηθή κίονησις υπέρ της ανακηρύξεως του Φιλανθρωπηνού ως αυτοκράτορος (1296). Η απόπειρα αύτη απέτυχε και ο Φιλανθρωπηνός ετυφλώθη … Και αργότερα όμως εχρειάσθησαν τον γενναίον Φιλανθρωπηνόν, όστις και τυφλός δεν ηρνήθη να υπηρετήση την πατρίδα του. Το 1324 απήλλαξε την Φιλαδέλφειαν από τους πολιορκούντας Τούρκους, το 1334 ηλευθέρωσε την Μυτιλήνην από επιδρομείς.
Μετά την κίνησιν υπέρ του Φιλανθρωπηνού ο Ανδρόνικος είναι δύσπιστος προς τους Έλληνας στρατηγούς … εδέχθη προθύμως τας υπηρεσίας Καταλανών μισθοφόρων … υπό την αρχηγίαν Γερμανού κουρσάρου … του Ρογήρου Ντε Φλορ, του «Ροντζερίου» των Βυζαντινών συγγραφέων. … Ο Παχυμέρης αναβιβάζει εις οκτώ χιλιάδας τον αριθμόν των μισθοφόρων τούτων Καταλανών και Αμογαβάρων[6]. … Οι Καταλανοί εστάλησαν κατά των Τούρκων της δυτικής Μικράς Ασίας, ήτοι κατά των εμιράτων Καρασή και Σαρουχάν. Προς τους Οθωμανούς Τούρκους δεν συνεκρούσθησαν καθόλου, ουδ’ επροχώρησαν ανατολικώτερα του Λοπαδίου. Κατ’ αρχάς επολέμησαν οι Καταλανοί κατά των Τούρκων του Αϊδινίου (1303), εβοήθησαν δε και εις απελευθέρωσιν της πολιορκημένης πόλεως Φιλαδελφείας[7]. Η Φιλαδέλφεια ήτο οχυρά πόλις με εμπιεροπολέμους κατοίκους και ηδύνατο να ανθίσταται επί πολύ εις τας επιθέσεις των Τούρκων. … επιέζετο από μακράν πολιορκίαν και υπέφερεν ένεκα ταύτης από μεγάλην πείναν. Και είχε μεν το ευτύχημα να κυβερνάται από αρχιερέα ονομαστόν, τον εκ Νικαίας Θεόληπτον, του οποίου «το της αρετής μέγεθος» τονίζει ο Γρηγοράς[8], αλλ’ η παράτασις της αγωνίας θα ωδήγει εις καταστροφήν, αν δεν επλησίαζαν οι Καταλανοί (1304). … Δυστυχώς οι Καταλανοί δεν εσυνέχισαν επωφελώς τας υπηρεσίας των εις το Βυζάντιον. Συνηθισμένοι εις τον βίον του αντάρτου και του πειρατού δεν ήτο δυνατόν να τηρήσουν τώρα πίστιν. … ήρχισαν να συνεννοούνται με τους Τούρκους και να λεηλατούν τους χριστιανικούς συνοικισμούς. … Ο γράψας την ιστορίαν της Καταλανικής επιδρομής Muntaner παρατηρεί[9]: «ωδηγήσαμε εις μαρασμόν όλην την Ρωμανίαν, διότι, πλην Κωνσταντινουπόλεως, Ανδριανουπόλεως, Χριστουπόλεως, Καβάλλας και Θεσσαλονίκης, δεν έμεινε πόλις που να μην παραδοθή εις το πυρ και εις την σφαγήν».
[1] Κωνσταντίνου Αμάντου, «Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων», σελ. 55 κ. επ., Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, Αθήναι 1955.
[2] Ν. Γρηγορ., τ. 1, σ. 138: «συνέβη προ βραχέος τους τας άκρας οικούντας φύλακας μετανάστας εκείθεν γενέσθαι δι’ ένδειαν των ετησίων λημμάτων, ά παρά των βασιλικών πρυτανείων ελάμβανον. Όπερ ως ουδενός άξιον παροραθέν εν αρχαίς μέγιστον ύστερον έδοξε Ρωμαίων ατύχημα και των μάλα μεγίστων αίτιον συμφορών» (πβ. Παχυμ. Τ. 1, σ. 19).
[3] Ο Παχυμέρης ομιλεί (τ.1, σ.311) περί ερημώσεως Μαιάνδρου, Καΐστρου και Καρίας και προσθέτει: «εώ λέγειν Τραχείαν, Στάδια, Στρόβιλον τε και τα αντιπέρα Ρόδου, ά χθες και πρώην υπό Ρωμαίοις τελούντα εχθρών εν ολίγω χρόνω εγένοντο ορμητήρια». Πολύ συγκινητική είναι η παρά Παχυμέρη (τ.2, σ.335) περιγραφη της καταστροφής του Ελληνισμού της Βιθυνίας επί Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου: «είδες … δε τότε … και τους περαιουμένους εις Πόλιν, απογνόντας ήδη την των ιδίων σωτηρίαν· και ο πορθμός ούτος εκάστης (ημέρας ;) μυρμηκιάν ανθρώπων και ζώων εδέχετο ουκ άνευ συμφορών των μεγίστων απαλλαγέντων. Ουδέ γαρ ην όστις ου των ιδίων απεθρήνει την στέρησιν, της μεν ανακαλουμένης τον άνδρα, της δε τον υιόν ή μην την θυγατέρα, άλλης αδελφόν ή αδελφήν και άλλης άλλο συγγενείας όνομα, πάντων δε ελεεινώς προκειμένων, των μεν εντός Πόλεως, των δε και εκτός παρ’ αιγιαλόν, … λείψανον φερόντων και ζωής και βίου. Νήπια δε και γυναίκες και οικτροί πρεσβύται προκείμενοι ταις οδοίς αλγείν εποίουν και τον μόνον ακούοντα».
[4] Ν. Γρηγορ., τ.1, σ.142: «ούπω μετά την κτίσιν τέσσαρες όλοι παρήθον ενιαυτοί και κυκλωσάντων των Τούρκων και περιστρατοπεδευσάντων εφ’ ικανόν, ηναγκάσθησαν ένδοθεν όσοι μη τη δίψη και τω λιμώ ετεθνήκεσαν εαυτούς τοις πολεμίοις προδούναι είκοσι χιλιάδων το πλήθος ου μείους υπάρχοντες, οι δη και απαγόμενοι δέσμιοι τους τελευτήσαντας εμακάριζον».
[5] Μαξίμου Πλανούδη, Επιστολαί, σ. 178 και 164: «κτείνει (ο Φιλανθρωπηνός) τους πολεμίους και τρέπει και ζωγρεία λαμβάνει και εξελαύνει και τα αυτών αφαιρείται και χώρους αναλαμβάνει τοις Ρωμαίοις προσήκοντας».
[6] Παχυμ. Τ.2, σ.333. – Ν. Γρηγορ. Τ.1, σ.220. Το όνομα Αμογάβαροι ή Αλμογάβαροι είναι αραβικόν (όπως το παλαιότερον Μαδραΐται) και σημαίνει στρατιώτας ικανούς διά τον κλεφτοπόλεμον. Ίσως ούτοι δεν ήσαν όλοι Ισπανοί.
[7] Παχυμ. Τ.2, σ.421. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης έγραψε περί αυτής (τ.1, σ.105): «μεγίθστη (η Φιλαδέλφεια) πόλις και πολυάνθρωπος και οπλίζεσθαι δυναμένους οικήτορας έχουσα και μάλιστα τοξείαν ασκούντας· αγχιτερμονούσα δε τοις περσικοίς ορίοις αεί διαμάχεσθαι τοις υπεναντίοις τούτους ποιεί και εθάδας πολέμου εργεται».
[8] Επιτάφιος λόγος του Νικηφόρου Χούμνου «εις τον μακάριον και αγιώτατον μητροπολίτην Φιλαδελφείας Θεόληπτον» εδημοσιεύθη υπό του J. Boissonade, Anecdota Graeca, τ.5, 1833, σ. 182. Αύτοθι σ.189 λέγεται ότι ο Θεόληπτος «εφρόνει ανδρικά και γενναία». Και ο Καντακουζηνός επαίνει τον Θεόληπτον (1, 67) και λέγει περί αυτού ότι «εις άκρον αρετής ήκει … και φρονήσεως ευ έχει και παιδείας της έξωθεν ουκ ολίγον μετέβαλε».
[9] Κατά L. Brehier, Vie et mort de Byzance, σ.422.
