Δικαίωμα αντίστασης[1]Η θεωρητική επεξεργασία του δικαιώματος αντίστασης άρχισε να γίνεται συστηματικά στον μεσαίωνα. Ο αρχικός προβληματισμός είχε πάντως ήδη τεθεί με την Αντιγόνη. Ο Stuttler θεωρεί ως παλαιότερη πηγή του δικαιώματος προς αντίσταση την εναντίωση του Διομήδη στην πρόταση του Αγαμέμνωνα για επιστροφή στην Ελλάδα (Ιλιάς, 9, 18 επ.). Η αντιπαράθεση αυτή, που δεν έχει βέβαια προσωπικό χαρακτήρα, αφορά στη σύγκρουση του δικαίου της οικογένειας με το δίκαιο της πολιτικής κοινωνίας. Ο Αγαμέμνων στηρίζει την πρότασή του σε κέλευσμα του Δία, ο Διομήδης επικαλείται τη Θέμιδα.
Ο αρχαίος φιλοσοφικός και πολιτικός στοχασμός δεν ασχολήθηκε συστηματικά με το δικαίωμα αντίστασης, αν και του παρεχόταν ικανό έρεισμα και έναυσμα από το φαινόμενο της τυραννίδας. Ο μεν Πλάτων αρκείται στη διάκριση της τυραννίδας από τη βασιλεία (Πολιτικός, 292c, 293d, 301c), χωρίς να καταδικάζει την τυραννίδα, ο δε Αριστοτέλης, ενώ προβαίνει σε αναλυτική «διάγνωση» της τυραννίδας ως «παρεκβάσεως» της βασιλείας, περιορίζεται σε ένα απλό σχεδίασμα της «θεραπείας» της (Πολ. Βιβλία 3, 4 και 5, ειδικότερα 1297b 6, 16, 1313a 3, 15), εκθέτοντας το πώς συνήθως διατηρείται και το πώς συνήθως καταλύεται. Ο Κικέρων, αντίθετα, καταδικάζει με σαφήνεια την τυραννίδα (De off., III 10).
Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι το «φυσικό» δικαίωμα αντίστασης κατά του τυράννου ήταν ριζωμένο στη συνείδηση των Αθηναίων, πράγμα που προκύπτει από τον θαυμασμό τους προς τους «τυραννοκτόνους», θαυμασμό τον οποίο εξέφραζαν και με ύμνους. Είναι αμφίβολο αν ο θαυμασμός προς τους τυραννοκτόνους ήταν πάντοτε δικαιολογημένος. Η «δολοφονία» του Ιππάρχου, το 514, από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, έγινε για καθαρά προσωπικούς λόγους. Ο Ίππαρχος προσπάθησε να δημιουργήσει δεσμό με τον νεαρό Αρμόδιο, ο οποίος όμως τον απέκρουσε, διότι συνδεόταν με τον Αριστογείτονα. Ο Ίππαρχος αισθάνθηκε προσβεβλημένος και εκδικήθηκε τον Αρμόδιο, ανταποδίδοντας την προσβολή προς την αδελφή του – δεν της επέτρεψε να κανηφορήσει στα Παναθήναια – πράγμα που του στοίχισε τη ζωή. Η Ραμού – Χαψιάδη παρατηρεί πάντως ότι «το βαθύτερο αίτιο της συνωμοσίας υπήρξε η περιφρόνηση από τους τυράννους της αξιοπρέπειας και της ατομικής ελευθερίας». Διαφορετικής ποιότητας η «δολοφονία» του Πολυκράτη, το 522 πΧ, από τον σατράπη των Σάρδεων Οιροίτη, από εξωτερικό δηλαδή εχθρό. Ως κατ’ εξοχήν τυραννοκτονία αναφέρεται εκείνη του Κλεάρχου της Ποντικής Ηρακλείας, το 325 πΧ, από συνωμότες, επί κεφαλής των οποίων βρίσκονταν δύο μαθητές του Πλάτωνα, ο Χίων και ο Λεωνίδας.
[1] Φίλιππου Σπυρόπουλου, το δικαίωμα αντίστασης, σ. 103-104, εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1987.
