Παρασκευή 27 Ιουλίου 2007

Αιγυπτιολογία

Ιωάννης Αθανασίου, ο πρώτος Έλληνας ανασκαφέας της Αιγύπτου

Βασίλης Ι. Χρυσικόπουλος,
«Giovanni d’Athanasi, ο Λήμνιος (1798-1854). Ο ρόλος του στις ανακαλύψεις αρχαιοτήτων της Αιγύπτου κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα», Αρχαιολογία και Τέχνες, Τ 87, Ιούνιος 2003, σελ. 76-83.

GIOVANNI D’ATHANASI, ο ΛHMNIOΣ (1798-1854). Ο ρόλος του στις ανακαλύψεις αρχαιοτήτων της Αιγύπτου κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα

…If all rare objects of antiquity which we daily discovered in the course of our excavations in Thebes had been destined for any one Museum, the world might by this time have seen at one view, the complete picture of Egypt as it was centuries ago…
(G. d’Athanasi, Researches and discoveries in Upper Egypt)

Ο Ιωάννης Αθανασίου ή Giovanni d’Athanasi[1], όπως έγινε ευρύτερα γνωστός στην εποχή του, γεννήθηκε το 1798 στη Λήμνο[2]. Ο πατέρας του ήταν έμπορος, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στο Κάιρο. Σε ηλικία 11 ετών, το 1809, ο μικρός Ιωάννης μεταβαίνει και αυτός στο Κάιρο για να τον συναντήσει. Η προσαρμογή όμως του μικρού αγοριού στην ξένη πόλη αποδεικνύεται δύσκολη, λόγω και της έλλειψης της μητρικής φροντίδας. Αφού έμεινε μαζί με τον πατέρα του για ένα περίπου χρόνο, παρακολουθεί, για τα επόμενα δύο χρόνια, σχολείο στην Αίγυπτο. Στη συνέχεια πηγαίνει στην Αλεξάνδρεια και μετά στο Κάιρο, όπου συναντά τη μητέρα του και τα αδέλφια του, που έχουν έρθει από τη Λήμνο. Σε ηλικία 15 ετών (τον Μάρτιο του 1813) εισέρχεται στην υπηρεσία του συνταγματάρχη Ε. Missett, γενικού προξένου της Μεγάλης Βρετανίας, της μίας από τις δύο αντίπαλες, υπολογίσιμης ισχύος, δυνάμεις της εποχής, που κυριαρχούσαν στην ευρύτερη περιοχή της Αιγύπτου.

Βρισκόμαστε στις αρχές του 19ου αιώνα στην Αίγυπτο του Μωχάμετ Άλι, ισχυρού αντιβασιλέα της Αιγύπτου, υπό την οθωμανική κηδεμονία της Πύλης. Η φρενήρης κούρσα των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής, της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας, για την πρόσκτηση και τον έλεγχο νέων εδαφών περιλαμβάνει και την Αίγυπτο. Ο έλεγχος της χώρας καθίσταται επιτακτικός για όποιον επιθυμούσε να εδραιώσει τη ζώνη επιρροής του στη νοτιοανατολική Μεσόγειο και να διεισδύσει στην Ασία και ειδικά την Ινδία, η οποία ήδη βρισκόταν υπό βρετανική κυριαρχία. Η Αίγυπτος γίνεται μέρος του «ανατολικού ζητήματος».
Στην πραγματικότητα, την αντιπαλότητα των δύο δυνάμεων επί αιγυπτιακού εδάφους ενσαρκώνουν οι φορείς της διοικητικής αρχής των δύο κρατών, που δεν είναι άλλοι από τους γενικούς τους προξένους, τον B. Drovetti για τη Γαλλία, και τον H. Salt για τη Μεγάλη Βρετανία, διάδοχο του αποχωρήσαντος Missett[3]. Χαρακτηριστική του επικρατούντος κλίματος είναι η σκέψη ενός ταξιδιώτη της εποχής για τη διχοτόμηση της Αιγύπτου με στόχο το μοίρασμα των αρχαιολογικών ευρημάτων: “…the two consuls, Messrs. Salt and Drovetti, had assumed an exclusive right over all that remained of the proud inheritance of the Pharaohs and the Ptolemies…they had accommodated their differences by a treaty…the Nile was to be the boundary of their respective possession…”[4]. [μτφ…οι δυο πρόξενοι, Salt και Drovetti, είχαν αναλάβει το αποκλειστικό δικαίωμα (για την εκμετάλλευση) όσων (κυρίως αρχαίων αντικειμένων) απέμειναν από την περήφανη κληρονομιά των Φαραώ και των Πτολεμαίων…(και) διευθέτησαν τις μεταξύ τους διαφορές με μια συμφωνία (βάσει της οποίας) ο Νείλος θα ήταν το όριο της περιοχής του καθενός…].
Η διαμάχη για την απόκτηση αρχαιοτήτων μεταφέρεται στο επίπεδο των διαφόρων ταξιδιωτών, ευρωπαίων ή αμερικανών, οι οποίοι αποζητούν με κάθε τρόπο, μέσα από τα αρχαία αντικείμενα, τη δόξα, ή απλά τον πλούτο.
Στην πράξη, ένα χαρακτηριστικό περιστατικό της διάθεσης για απομύζηση των αρχαιοτήτων της Αιγύπτου κατά την περίοδο αυτή είναι η απόσπαση, με τη χρήση μεταλλικών εργαλείων, από τον διάσημο γάλλο ταξιδευτή και μεταλλειολόγο F. Caillaud, μιας τοιχογραφίας τάφου που μόλις είχε ανακαλύψει ο Αθανασίου. Ο Caillaud, αφού ζήτησε και πήρε από τον Αθανασίου την άδεια να ζωγραφίσει κάποιες παραστάσεις, υπερέβη τα επιτρεπτά όρια αφαιρώντας κομμάτια της τοιχογραφίας τα οποία στη συνέχεια φυγάδευσε στο σπίτι του[5].
Εξάλλου, αθέμιτος ανταγωνισμός και υστεροβουλία κατά την αναζήτηση και εκμετάλλευση των αρχαίων έργων αντανακλώνται και σε ένα άλλο περιστατικό: όταν ο Αθανασίου ζητεί από τον γνωστό ταξιδευτή J. Bonomi να σχεδιάσει για λογαριασμό του Salt έναν τάφο που ο Aθανασίου μόλις είχε ανακαλύψει. Ο Αθανασίου ουδέποτε έ έ λαβε το αντίγραφο των σχεδίων, ενώ εικάζει ότι τα σχέδια πρέπει να τα έχει στα χέρια του ο ζωγράφος και ταξιδιώτης R. Hay, φίλος και συνεργάτης του Bonomi, ο οποίος είχε σκοπό να τα εκμεταλλευτεί εμπορικά[6].
Μέσα σε αυτό το κλίμα διαμορφώνεται η ανασκαφική ταυτότητα και η συλλεκτική δραστηριότητα του Ιωάννη Αθανασίου, η οποία χωρίζεται σε τρεις περιόδους:
α. Η πρώτη συμπίπτει με το έτος 1817, όταν κύριος εκπρόσωπος του Salt για τις ανασκαφές είναι ο γνωστός ιταλός μηχανικός Belzoni, ενώ ο Αθανασίου επιφορτίζεται με τα καθήκοντα του διερμηνέα του γραμματέα του Salt, H.-W. Beechy, κατά τη διάρκεια της πρώτης αποστολής τους στο Καρνάκ και της δεύτερης στο Αμπού Σιμπέλ. Ο Belzoni, ύστερα από παρεξήγηση με τον Salt, απολύεται από τον άγγλο ευγενή. Έτσι περνάμε στη δεύτερη περίοδο, όταν πλέον ο Αθανασίου έχοντας την προηγούμενη εμπειρία καλείται να αναλάβει τη θέση του Belzoni και να ηγηθεί των ανασκαφικών δραστηριοτήτων για λογαριασμό του Salt[7].
β. Η δεύτερη αυτή περίοδος καλύπτει το χρονικό διάστημα μετά το 1818 έως το 1827, όταν ο Αθανασίου, ύστερα από το θάνατο του Salt, το 1827, αποχωρεί από την Αίγυπτο, ύστερα από παραμονή δεκαοκτώ ετών.
γ. Κατά την τρίτη περίοδο, που διαρκεί από το 1828 και μέχρι το θάνατό του, το 1854, ο Αθανασίου εξακολουθεί να ασχολείται με τη συγκρότηση της προσωπικής του συλλογής, αλλά και εκείνης του προξένου J. Βarker, του διαδόχου του Salt, μεταξύ των ετών 1829-1833, με στόχο την προώθησή τους κυρίως στο Βρετανικό Μουσείο[8]. Σε αυτή την περίοδο συγγράφει και την αυτοβιογραφία του για το διάστημα που έζησε στην Αίγυπτο[9]. Μάλιστα επανέρχεται στη χώρα αυτή για λογαριασμό του δημοπράτη L. Sotheby, προκειμένου να συλλέξει πληροφορίες για τα αντικείμενα που πρόκειται να πωληθούν σε πλειστηριασμό στο Λονδίνο από τον οίκο Sotheby’s[10].
Τον σημαίνοντα ρόλο που διαδραμάτισε στους κόλπους της Αιγυπτιολογίας προδίδει η παρουσία του στο παγκόσμιο ευρετήριο προσωπικοτήτων του συγκεκριμένου κλάδου, γνωστό και με το όνομα “Who was who in Egyptology”[11].
H δραστηριότητα του Αθανασίου, ως ανασκαφέα, είναι πλούσια[12]. Οι πληροφορίες, που ο ίδιος παρέχει μέσα από την αυτοβιογραφική του αφήγηση, είναι, ως επί το πλείστον, αποσπασματικές και αφορούν, στις 50 περίπου πρώτες σελίδες του έργου του, σε επιλεγμένα στιγμιότυπα των ταξιδιών του. Μέσα από αυτές δίνεται στον αναγνώστη η εντύπωση της επιφυλακτικότητας από την πλευρά του συγγραφέα έναντι της αθέμιτης ανταγωνιστικότητας από ορισμένους ευρωπαίους συναδέλφους του[13].
Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, η προσπάθειά του να περιγράψει τις περιπέτειές του στην Αίγυπτο προήλθε από την πίεση άγγλων φίλων του, αφού ο ίδιος δεν είχε καμία διάθεση να εκθέσει τη ζωή του στο ευρύ κοινό. Το πρώτο αμιγώς αυτοβιογραφικό μέρος του βιβλίου λειτούργησε, κατά κάποιο τρόπο, προσχηματικά και βέβαια επεξηγηματικά ως εισαγωγή στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που είναι ο κατάλογος με αρχαιολογικά ευρήματα που θα παρουσιάζονταν στην επικείμενη δημοπρασία. Έτσι πιστεύουμε ότι, με την ευκαιρία της δημόσιας δημοπρασίας από τον οίκο L. Sotheby & Son στο Λονδίνο τον Μάρτιο του 1836, κυκλοφόρησαν και οι ανασκαφικές εμπειρίες του Αθανασίου. Επιβάλλεται σε αυτό το σημείο να διευκρινίσουμε μερικές πτυχές της αυτοβιογραφίας του. Το πρόχειρο ύφος γραφής, η ακατάστατη παράθεση σκέψεων, καθώς και η ανυπαρξία χρονολογιών επιβεβαιώνουν την από μνήμης ανάσυρση γεγονότων και καθιστούν δυσχερή, ενίοτε, ακόμα και την αναγνώριση τοπίων και περιοχών[14].
Το δεύτερο μέρος της περιήγησής του στην Αίγυπτο αποτελείται από μια σειρά αφηγήσεων υπό μορφή συμβουλών για τους τουρίστες και το τι θα πρέπει να προσέχουν στην Αίγυπτο, επίσης περιγραφές των συνηθειών των Aράβων τους οποίους, λόγω της μακροχρόνιας παραμονής του στη χώρα, γνώριζε πια καλά. Αξίζει να σημειωθεί ότι το σπίτι του βρισκόταν μέσα στο χωριό Qurna (Κούρνα), όχι μακριά από την Κοιλάδα των Βασιλέων, πάνω από τον τάφο 52[15].
Εξάλλου, η αξιέπαινη προσπάθειά του να μην αφήσει στη λήθη την περίοδο αυτή της ζωής του μας φανερώνει, εκτός των άλλων, τα συναισθήματά του έναντι του εργοδότη και των συνεργατών του. Ο χαρακτήρας του ως πιστού ακολούθου του Salt είναι ευδιάκριτος σε κάθε αφήγησή του. Παραμένει ευλαβικά ευγνώμων και προστατευτικός απέναντι στον άνθρωπο που του έδειξε εμπιστοσύνη στην ανάληψη της ευθύνης των ανασκαφών εν ονόματί του[16]. O Salt στηριζόταν στον πιστό του Αθανασίου για τη χωρίς προβλήματα διεκπεραίωση των ζητημάτων που εγείρονταν κατά διαστήματα. Μέσα από αυτό το πρίσμα γίνεται αντιληπτό το ειδικό βάρος των κινήσεων του Αθανασίου ως εκπροσώπου του γενικού προξένου της Αγγλίας στην ευρύτερη περιοχή των Θηβών (εκτός από τον ανταγωνισμό των Eυρωπαίων συχνά σημειώνονταν και επεισόδια με τους Άραβες, όταν κάποιος Eυρωπαίος, αγνοώντας τις διαφορετικές συνήθειές τους, προέβαινε σε κάποια προσβλητική πράξη· επίσης υπήρχαν και τα εσωτερικά προβλήματα μεταξύ των διαφόρων φυλών, ή πάλι η διένεξη των Μαμελούκων με την κεντρική εξουσία του Μωχάμετ Άλι)[17].
Μέσα από την περιγραφή γεγονότων διαφαίνεται ακόμη ο χαρακτήρας ενός ευφυούς ανθρώπου κι ενός αποτελεσματικού ανασκαφέα. Ο Αθανασίου είναι γνωστός ως «Yanni» ή «Iani» σε όλους τους ταξιδιώτες της εποχής. Ο ίδιος ο J.-F. Champollion, ο λαμπρός αποκρυπτογράφος της ιερογλυφικής γραφής, σε επιστολή του προς τον αδελφό του, αναφέρεται στον «Iani», ως ανασκαφέα με σημαντικές ανακαλύψεις. Μεταξύ άλλων αντικειμένων που ανακάλυψε ο Αθανασίου, ο Champollion αναφέρει και δύο γιγαντιαίες σφίγγες για τις οποίες κάνει λόγο και ο ίδιος ο έλληνας ανασκαφέας, υπερήφανος που κατόρθωσε να τις μεταφέρει μέχρι την Αλεξάνδρεια, χωρίς κίνδυνο, παρά το υπερβολικά μεγάλο βάρος τους[18]. Kάποιοι πάπυροι, προερχόμενοι από κάποια ανασκαφή του Αθανασίου, φαίνεται ότι στάθηκαν η αφορμή για τη δεύτερη επαφή των δύο ανδρών στην Ισπανία. Εκεί, όπως μαθαίνουμε από την αφήγηση του Αθανασίου, ο ίδιος ο Champollion τον πληροφόρησε για το περιεχόμενο των παπύρων αυτών. Η συλλεκτική δεινότητα του Αθανασίου εκθειάζεται από τον Champollion και σε άλλη μια περίπτωση, με αφορμή το περίφημο άγαλμα της βασίλισσας Καρόμαμα, της 22ης Δυναστείας, που ο Έλληνας είχε στη συλλογή του στην Αλεξάνδρεια. Ο Champollion αγόρασε από τον έλληνα «Iani», μεταξύ άλλων, και το μοναδικό αυτό χάλκινο άγαλμα με ένθετο χρυσό, το οποίο αποτελεί σήμερα το κόσμημα του Λούβρου[19].
Ο αρχόμενος 19ος αιώνας αποτελεί από πολλές απόψεις το προανάκρουσμα για τις μεγάλες ανακαλύψεις που πρόκειται να ακολουθήσουν κυρίως κατά το δεύτερο μισό του αιώνα. Ο Αθανασίου γνωρίζει ότι έχει το πλεονέκτημα να ανασκάπτει συχνά παρθένο έδαφος. Η συμμετοχή του, ή ακόμη και η πρωτοβουλία του στο άνοιγμα τάφων ή στην ανακάλυψη μνημείων του αιγυπτιακού πολιτισμού, είναι αδιαμφισβήτητη. Έτσι στην πρώτη αποστολή του στην Άνω Αίγυπτο, ο Αθανασίου, ως διερμηνέας του Beechy, βρίσκεται στην καρδιά του αιγυπτιακού πολιτισμού, στο ναό του Άμμωνα στο Καρνάκ, όπου για 40 ημέρες ανασκάπτει, με τα υπόλοιπα μέλη της αποστολής, χωρίς όμως μεγάλη επιτυχία[20]. Στη συνέχεια, ο Αθανασίου γεύεται την εμπειρία της ανακάλυψης της εισόδου στο ναό του Ραμσή ΙΙ στο Αμπού Σιμπέλ, ένα από τα μεγαλοπρεπέστερα μνημεία της αιγυπτιακής θρησκευτικής λατρείας. Μάλιστα αναφέρει χαρακτηριστικά ότι έπρεπε να ανασκάψουν μόνοι τους και να μεταφέρουν την άμμο από το σημείο της ανασκαφής προς τις όχθες του Νείλου[21]. Αξιομνημόνευτο είναι ότι η στάθμη της άμμου στις αρχές του 19ου αιώνα έκρυβε το λαμπρό αυτό μνημείο σε τέτοιο βαθμό που να μην επιτρέπει την αναγνώριση και αξιολόγηση του ακριβούς ρόλου του. Χάρη στα σχέδια διαφόρων ως επί το πλείστον ευρωπαίων και αμερικανών ταξιδιωτών έχει διασωθεί η εικόνα της περιοχής εκείνη την εποχή.
Το νησί του ναού της Ίσιδας φαίνεται να επισκέπτεται ο Αθανασίου στη συνέχεια, όπου συνάντησαν τη S. Belzoni, τη σύζυγο του ιταλού μηχανικού και υπεύθυνου για τις ανασκαφές[22].
Ένα άλλο πολύ σημαντικό ταξίδι του είναι αυτό στις Πυραμίδες. Εκεί ο Αθανασίου ανακάλυψε ο ίδιος, κατά την αφήγησή του, την είσοδο σε μια από τις δύο Πυραμίδες, που υπολείπονταν (ο Belzoni είχε ήδη ανακαλύψει την είσοδο της μεγάλης Πυραμίδας, εκείνης του Χέοπα). Έτσι ο Αθανασίου, ύστερα και από την προτροπή του Belzoni, μπαίνει ο ίδιος σε μια από τις δύο Πυραμίδες, είτε εκείνη του Μυκερίνου είτε του Χεφρήνου. Η περιγραφή του και σε αυτή την περίπτωση είναι φτωχή και ελάχιστα διαφωτιστική[23].
Με την ανάληψη της αποκλειστικής ευθύνης των ανασκαφών για λογαριασμό του Salt, ο Αθανασίου αποδεικνύεται πολύ αποτελεσματικός. Ο ίδιος, ίσως με κάποια δόση δικαιολογημένης υπεροψίας, το περιγράφει ως εξής: «my excavations in a short time proved very successful, and Mr. Salt’s collection began already to be enriched with various antiquities, particularly in papyri, which, Mr. Salt, during the time of Belzoni, had known only by name. I caused all the colossal pieces which Belzoni had not taken away to be sent to Alexandria” [μτφ. σύντομα οι ανασκαφές μου στέφθηκαν από επιτυχία και η προσωπική συλλογή του κυρίου Salt άρχισε να εμπλουτίζεται με διάφορες αρχαιότητες, ειδικά παπύρους. Όσο ο Belzoni ήταν υπεύθυνος για τις ανασκαφές (στην περιοχή των Θηβών), ο κύριοςSalt είχε μόνο ακούσει χωρίς να δει τις αρχαιότητες αυτές. Φρόντισα ώστε όλες οι, κολοσσιαίων διαστάσεων, αρχαιότητες, τις οποίες ο Belzoni δεν είχε πάρει μαζί (άρα είχε αφήσει επιτόπου), να μεταφερθούν στην Αλεξάνδρεια].[24] Από την Αλεξάνδρεια στη συνέχεια οι αρχαιότητες προορίζονταν για τα δύο μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία, ήτοι το Λούβρο και το Βρετανικό[25].
Οι ανασκαφικές προσπάθειες του Αθανασίου, μεταξύ άλλων, αφορούν ορισμένα πολύ γνωστά πρόσωπα της φαραωνικής Αιγύπτου. Είναι πολύ πιθανόν ο τάφος του Ραμσή Θ΄ (Κοιλάδα των Βασιλέων αρ. 6) να είχε πρωτοανασκαφεί και από τον ίδιο τον Αθανασίου. Ο αμερικανός αιγυπτιολόγος και ανασκαφέας της Κοιλάδας των Βασιλέων C.N. Reeves αναφέρει ως ανασκαφέα τον ίδιο τον Salt, ο οποίος, ως γνωστό, είχε ορίσει τον Αθανασίου επικεφαλής των ανασκαφών για λογαριασμό του, ειδικά μετά την απόλυση του Belzoni. Τα αντικείμενα της συλλογής Salt που δωρίστηκαν στο Βρετανικό Μουσείο και που προέρχονται από αυτό τον τάφο, του Ραμσή Θ΄ , είναι ένα αδιάσειστο επιχείρημα[26].
Η εναυσματική διάνοιξη ενός άλλου πασίγνωστου τάφου αποδίδεται πάλι στο Salt: πρόκειται για τον τάφο του περίφημου Φαραώ, Ραμσή Β΄. Οι εργασίες καθαρισμού των πρώτων 55 μέτρων του εν λόγω τάφου χρονολογούνται μετά το 1818, όταν ο Αθανασίου έχει μείνει μόνος υπεύθυνος για τις ανασκαφές του Salt στις Θήβες. Ο J. G. Wilkinson (ο περίφημος άγγλος αιγυπτιολόγος, σύγχρονος του Αθανασίου), υποστήριξε τότε ότι ο Salt “either independently or through Giovanni (“Yianni”) d’Athanasi, his excavator at Thebes between 1817 and 1827 cleared some 55m (180 ft) into the tomb of Ramesses II [μτφ. είτε από μόνος του είτε μέσω του ανασκαφέα του στις Θήβες, D’Athanasi, απέφραξε, ξεκινώντας από την είσοδο, τον διάδρομο σε βάθος 55 μέτρων του τάφου του Ραμσή Β’ (ΚΒ αρ.7)[27]. Τα αποτελέσματα δεν τα γνωρίζουμε, αλλά μπορούμε να εικάσουμε ότι οι ανασκαφείς είτε αποθαρρύνθηκαν από την κακή κατάσταση του τάφου κι εγκατέλειψαν την προσπάθεια είτε απλώς δεν κατάλαβαν ότι πρόκειται για κάτι ιδιαζόντως σημαντικό, εφόσον δεν τους προσπόριζε άμεσα κάποια αρχαία αντικείμενα για τον εμπλουτισμό συλλογών.
Η συμμετοχή του Αθανασίου πρέπει να θεωρείται πιθανή και σε άλλες πέντε τουλάχιστον ανασκαφικές προσπάθειες, αυτές του Belzoni στον τάφο KΒ 21 (τάφος δύο βασιλισσών της 18ης Δυναστείας;) της Κοιλάδας των Βασιλέων στις 9 Οκτωβρίου 1817[28], τον τάφο ΔΚ 25 (Δυτική Κοιλάδα), το 1817[29], τον τάφο του Άνι ΔΚ 23, το χειμώνα του 1816[30], τον τάφο του πρίγκιπα Μοντουχερκεπσέφ (ΚΒ 19)[31], τον τάφο του Ραμσή Α΄ στις 10/11 Οκτωβρίου 1817[32] και τον σημαντικότατο τάφο του Σέθου Α΄ (ΚΒ 17), στις 16 Οκτωβρίου 1817[33]. Την πιθανή παρουσία του Αθανασίου ως ανασκαφέα στον τάφο του Αμένοφι του Γ΄ φαίνεται να επικαλείται ο αιγυπτιολόγος M. Gabolde. Με επιφύλαξη πάντοτε καθώς, όπως έχουμε ήδη προαναφέρει, η αφήγηση του Αθανασίου δεν χαρακτηρίζεται για την ακρίβειά της, ο Gabolde υποστηρίζει ότι ένας ανασκαφέας του Salt σε διάστημα ορισμένων ετών «τροφοδότησε την σημαντική αυτή συλλογή (του Salt) με διάφορα αντικείμενα»[34].
Η πρώτη συλλογή του Salt αγοράζεται από το Βρετανικό Μουσείο το 1821, η δεύτερη από το Λούβρο πέντε χρόνια αργότερα, το 1826. Η φορτισμένη αυτή περίοδος σκληρού ανταγωνισμού φτωχαίνει την Αίγυπτο από μεγάλο μέρος των αρχαιοτήτων της, δημιουργώντας παράλληλα τις μεγάλες ευρωπαϊκές συλλογές που θαυμάζουμε σήμερα στο Παρίσι και το Λονδίνο[35]. Ο Αθανασίου θα συνεχίσει την τακτική πώλησης των αρχαιοτήτων του Salt και μετά το θάνατο του άγγλου διπλωμάτη, το 1827. Έτσι, το 1836 θα δημοπρατηθούν αντικείμενα από τη συλλογή Salt, ενώ το 1837 θα δημοπρατηθούν για λογαριασμό του ίδιου του Αθανασίου σε μια επταήμερη δημοπρασία του οίκου Sotheby’s πολλές εκατοντάδες αντικειμένων[36]. Στις 17 Ιουλίου 1845 ό,τι απόμεινε από τη συλλογή του πωλήθηκε πάλι μέσω του Sotheby’s[37].
Τα χρόνια που ακολούθησαν και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, δύο ακόμα σημαντικοί έλληνες συλλέκτες έδρασαν στην Αίγυπτο, ο ένας μάλιστα πατριώτης του Αθανασίου από τη Λήμνο, ο Ιωάννης Δημητρίου, στην Αλεξάνδρεια, και ο Αλέξανδρος Ρόστοβιτς[38] στο Κάιρο. Και οι δύο συγκρότησαν πολύ μεγάλες συλλογές τις οποίες στη συνέχεια δώρισαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας καθώς και στο Νομισματικό Μουσείο. Μικρό αλλά σημαντικό μέρος αυτής της συλλογής αιγυπτιακών αρχαιοτήτων εκτίθεται σήμερα σε δύο αίθουσες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Οι πρώτες ανασκαφικές επιχειρήσεις σε αιγυπτιακό έδαφος, όπως γνωρίζουμε, δεν ήταν συστηματικά οργανωμένες. Πληθώρα αντικειμένων δεν καταγράφονταν κατά την απόσπασή τους από τους τόπους εύρεσης. Έτσι, δεν υπήρξε σε καμία περίπτωση συστηματική ανάληψη ευθύνης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες γίνεται αισθητή η έλλειψη νόμων για την προστασία των αρχαιοτήτων. Επίσημοι νόμοι για τον σκοπό αυτό δεν υφίστανται πριν από το 1858[39], όταν ο Mariette θέτει τις βάσεις για τη δημιουργία μιας νομοθεσίας ώστε να εμποδίσει το παράνομο εμπόριο και να αποθαρρύνει τους αρχαιοκάπηλους. Ωστόσο, παρά την προσπάθεια αυτή, αρχαία αντικείμενα συνεχίζουν να περνάνε σε μεγάλες ποσότητες στα χέρια αγοραστών, εραστών αρχαιοτήτων και ενδιαφερόμενων γενικώς.
Ύστερα από τις εκτεταμένες ανακαλύψεις τάφων στην Κοιλάδα των Βασιλέων (γνωστή και ως Wadi Biban el-Muluk στα αραβικά), στο χωριό Κούρνα όπως και Dra Abu el-Naga (Ντρα Αμπού ελ-Νάγκα) και φυσικά στην Κοιλάδα των Βασιλισσών (γνωστή και ως Biban el-Harim) οι οργανωμένες ανασκαφές, που ακολουθούν τα πρότυπα της σύγχρονης έρευνας με αυστηρά επιστημονικές μεθόδους, ειδικότερα κατά την τελευταία εικοσαετία, έχουν βρει τη θέση τους, ύστερα από τον βάναυσο κατακερματισμό του «μωσαϊκού» των αιγυπτιακών αρχαιοτήτων από το έδαφός τους ειδικότερα κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, αλλά και αργότερα.
Οι βιβλιογραφικές αναφορές στον σημαίνοντα ρόλο που διαδραμάτισε ο Αθανασίου στην ανασκαφική έρευνα και συγχρόνως στην συγκρότηση και αποστολή μεγάλων τμημάτων αρχαιολογικών συλλογών, όπως μπορούμε να υποθέσουμε με αρκετή βεβαιότητα πλέον, διαρκώς αυξάνουν. Ο συγχρωτισμός του με προσωπικότητες της νεόσπορης Αιγυπτιολογίας του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, τον κατέστησε αναπόσπαστο μέλος της αιγυπτιολογικής κοινότητας. Χάρη στον μειλίχιο χαρακτήρα και το πνεύμα συνεργασίας που τον διέκρινε, ο Αθανασίου έφερε με ιδεώδη τρόπο εις πέρας τις αποστολές που του είχαν ανατεθεί. Η ακατάπαυστη διάθεση αναζήτησης καινούριων δραστηριοτήτων, χαρακτηριστικό στοιχείο και αυτό της προσωπικότητάς του, τον ωθεί προς το τέλος της ζωής του, το χειμώνα του 1849-1850, να εγκατασταθεί στο Λονδίνο, ως έμπορος πινάκων ζωγραφικής. Η επαγγελματική προσπάθειά του αποτυγχάνει, και ο Αθανασίου, όντας σε αλγεινή οικονομική θέση, απευθύνεται για βοήθεια σε παλιούς φίλους και συνεργάτες. Ο Wilkinson και ειδικότερα ο Hay ανταποκρίνονται θερμά στην έκκλησή του[40].

Το τέλος βρίσκει τον Ιωάννη Αθανασίου στις 19 Δεκεμβρίου 1854 σε μια πανσιόν του Λονδίνου.
_______________
Σημειώσεις:
[1] Στο εξής χάριν ευκολίας θα συναντάται μέσα στο κείμενο ως «Αθανασίου».
[2] Η προσεκτική μελέτη του έργου του Αθανασίου επιτρέπει την αναγνώριση του έτους 1798 ως χρονολογίας γέννησής του και όχι του 1799, όπως αρχικά είχε επικρατήσει. Η τρίτη πληρέστερη έκδοση του παγκόσμιου βιογραφικού οδηγού των προσωπικοτήτων της Αιγυπτιολογίας, γνωστή με το όνομα Who was who in Egyptology του 1995, διορθώνει την προηγούμενη του 1987.
[3] Ο ίδιος ο Missett, αφού ρώτησε τον μικρό Αθανασίου, αν θα ήθελε να τον ακολουθήσει στην Ιταλία ως υπηρέτης του, κι έλαβε αρνητική απάντηση καθώς εκείνος ήθελε να μείνει κοντά στην οικογένειά του, τον σύστησε ακολούθως στον Salt ως διερμηνέα τουρκικών και αραβικών. Ο μικρός Αθανασίου ίσως έμαθε την τουρκική γλώσσα στο τουρκοκρατούμενο, εκείνη την εποχή, νησί του, τη Λήμνο. Την πληροφορία αυτή μετέφερε ο αρχαιολόγος-ερευνητής της Ακαδημίας Αθηνών και Λήμνιος, κ. Χρήστος Μπουλώτης, τον οποίον ευχαριστώ από καρδιάς για τις πολύτιμες συμβουλές και τις απαραίτητες διορθώσεις του κειμένου.
[4] Άρθρο ανώνυμο στο The Quarterly Review (October 1822), σ. 75.
[5] D’Athanasi Giovani d’, A Brief Account of the Researches and Discoveries in Upper Egypt, made under the direction of Henry Salt Esq. , to which is added a detailed Catalogue of Mr.Salt’s collection of Egyptian Antiquities illustrated with twelve Engravings of some of the most interesting objects, and an Enumeration of those Articles purchased for the British Museum, [μτφ. Σύντομη περιγραφή των ερευνών και ανακαλύψεων στην Άνω Αίγυπτο, υπό την διεύθυνση του Χένρυ Σάλτ, με την προσθήκη αναλυτικού καταλόγου της συλλογής αιγυπτιακών αρχαιοτήτων του κυρίου Σαλτ, συνοδευόμενο από 12 γκραβούρες με τα πιο ενδιαφέροντα αντικείμενα καθώς και απαρίθμηση εκείνων των αντικειμένων που αγοράστηκαν από το Βρετανικό μουσείο] John Hearne, London, 1836, σελ. 106.
[6] D’Athanasi, ό.π., σ. 109. Επίσης θα πρέπει να αναλογιστούμε τον σημαντικότατο ρόλο των σχεδίων για μια ανασκαφή ειδικά εκείνη την περίοδο, όταν ακόμη η φωτογραφία δεν χρησιμοποιούνταν ως μέσο αποτύπωσης των ευρημάτων.
[7] D’Athanasi, ό.π., σ. 51.
[8] Στον υπότιτλο του έργου του Αθανασίου που αναφέρεται στον κατάλογο των αρχαιοτήτων που πρόκειται να δημοπρατηθούν προβάλλεται και η πρόθεση του Βρετανικού Μουσείου να τις αγοράσει, “…and an enumeration of those articles purchased for the british museum”[μτφ.…και μια απαρίθμηση εκείνων των αντικειμένων που αγοράστηκαν από το Βρετανικό μουσείο].
[9] D’Athanasi, ό.π.
[10] Σημαντική είναι η συνδρομή του Αθανασίου στη συγγραφή του καταλόγου από τον Leigh Sotheby. Ο ρόλος του Έλληνα ήταν να μεταβεί στην Αίγυπτο και να συλλέξει πληροφορίες για την ακριβή προέλευση των ευρημάτων, βλ. d’Athanasi, ό.π., σ. 151.
[11] Dawson W.R., Uphill E.P., Bierbrier M., Who was who in Egyptology, London, 31995, λ. «Athanasi, Giovanni d’», σ. 21.
[12] D’Athanasi, ό.π., σ. 125.
[13] Όπως έχει γίνει κατανοητό, η εποχή αυτή προηγείται χρονικά της δημιουργίας νόμων για την προστασία των αρχαιοτήτων στην Αίγυπτο. Μέσα από την εύνοια του Μωχάμετ Άλι και των γενικών προξένων της Γαλλίας και της Αγγλίας, οι Eυρωπαίοι προσπαθούν να αποσπάσουν ό,τι καλύτερo είτε για τις προσωπικές τους συλλογές είτε για να το πουλήσουν.
[14] Όπως όταν περιγράφει κάποιο αντικείμενο ή ακόμη κι ένα μνημείο, έναν τάφο για τα οποία δεν φροντίζει να δώσει σωστά τοπογραφικά δεδομένα ή περιγραφή που να βοηθά στην ταύτιση.
[15] Bierbrier, ό.π., σ. 21.
[16] Ο Ιωάννης Αθανασίου σε πολλά σημεία της αφήγησής του βρίσκεται σε θέση να υπερασπίζεται τον εργοδότη του Salt από διάφορους που τον κατηγορούν ή που προσπαθούν να τον εξαπατήσουν. Κατά τον Αθανασίου, ο Belzoni, βασικός συνεργάτης του Salt για τρία χρόνια, στάθηκε αχάριστος παραγνωρίζοντας ότι ο Salt ήταν η σωτηρία του, προσλαμβάνοντάς τον στην υπηρεσία του, ύστερα από την αποτυχία του Iταλού να κατασκευάσει το αρδευτικό σύστημα για το οποίο είχε δεσμευτεί στον Μωχάμετ Άλι. Ο Belzoni απαίτησε από τον Salt μια σαρκοφάγο που αυτός είχε ανακαλύψει και τελικώς πέτυχε να κερδίσει τη δυσμένεια του άγγλου ευγενή και διπλωμάτη και βέβαια την απόλυσή του. Bλ. για το ίδιο θέμα Reeves Carl Nicholas, Wilkinson Richard H., The Complete Valley of the Kings-Tombs and Treasures of Egypt’s Greatest Pharaohs, London 1996, σ. 60.
[17] D’Athanasi, ό.π., σ. 89-90, όπου ο Αθανασίου αναφέρεται στην απαγόρευση εκ μέρους του κυβερνήτη των Θηβών, όπως χαρακτηριστικά λέει, προς τους Άραβες της περιοχής του να συμμετέχουν σε ανασκαφές, που για τους φτωχούς Άραβες ήταν ίσως ο μοναδικός πόρος επιβίωσης. Επίσης για τη διαμάχη Μαμελούκων και Μωχάμετ Άλι, βλ. G. Hanotaux, Histoire de la Nation Egyptienne, vol. VI, Paris, 1937.
[18] Γράμμα από τις Θήβες στις 20 Ιουνίου 1829 του Jean-François Champollion στον αδελφό του Jacques-Joseph Champollion γνωστού και ως «Figeac». D’Athanasi, ό.π., σ. 81.
[19] Γράμμα Champollion στον σχεδιαστή και υπεύθυνο συλλογών αιγυπτιακών αρχαιοτήτων του Λούβρου, L.-J.-J. Dubois, στις 27 Δεκεμβρίου 1829, όπου ο γάλλος αιγυπτιολόγος αναφερόμενος στο συγκεκριμένο άγαλμα λέει: «C’est ainsi que j’apporte au Louvre le plus beau bronze qui ait encore été découvert en Egypte…» [μτφ. έτσι λοιπόν έφερα στο Λούβρο το πιο όμορφο ορειχάλκινο (άγαλμα) που ανακαλύφθηκε ποτέ στην Αίγυπτο], βλ. επίσης γράμμα του Champollion προς τον ιταλό αιγυπτιολόγο N.F.I.B. Rosellini στις 29 Ιανουαρίου 1830, όπου λέει χαρακτηριστικά ότι αγόρασε από τον «Iani» μια εκατοντάδα αντικειμένων μεταξύ των οποίων και το περίφημο άγαλμα της βασίλισσας Καρόμαμα, “J’avais disposé d’une partie (des fonds) à Alexandrie pour écrémer la collection du khodja Iani, qui s’est montré poli, obséquieux et doux comme un petit mouton. J’ai eu son beau bronze de la reine femme de Takellothis le Bubastite et une centaine d’autres pièces de premier choix pour mille talaris…” [μτφ. διέθεσα ένα μέρος (από το κεφάλαιο) στην Αλεξάνδρεια για να αγοράσω τα καλύτερα αντικείμενα από τη συλλογή του «χότζα» Iani, ο οποίος φάνηκε ευγενής, εξυπηρετικός και πράος σαν μικρό πρόβατο. Αγόρασα το όμορφο ορειχάλκινο άγαλμά του, (που παριστάνει) την συζύγου του (φαραώ) Τακέλλωθι από την (πόλη στο Δέλτα του Νείλου) Βούβαστη καθώς και καμιά εκατοστή εξαιρετικών αντικειμένων για 1000 τάλαρα…]. πρβλ. επίσης Andreu G., Rutschowscaya M.-H., Ziegler Chr., Ancient Egypt at the Louvre, Paris 1997, σ. 178, με κατατοπιστική παρουσίαση του συγκεκριμένου έργου.
[20] D’Athanasi, ό.π., σ. 10.
[21] D’Athanasi, ό.π., σ. 11, επίσης για εκτενέστερη περιγραφή της αποστολής στο Abou Simbel βλ. Belzoni, ό.π., σ. 211-213.
[22] D’Athanasi, ό.π., σ. 23.
[23] D’Athanasi, ό.π., σ. 22, βλ. επίσης Belzoni, ό.π., σ. 268-272.
[24] D’Athanasi, ό.π., σ. 24.
[25] D’Athanasi, ό.π., σ.52.
[26] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 168.
[27] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 60.
[28] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 115, επίσης Belzoni Giovanni Battista, Narrative of the operations and recent discoveries in Egypt and Nubia, London 1820, σ. 228.
[29] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 116-117, Belzoni, ό.π., σ. 223-224.
[30] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 128-129, Belzoni, ό.π., σ. 123-124.
[31] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 170-171, Belzoni, ό.π., σ. 227.
[32] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 134, Belzoni, ό.π., σ. 229-230.
[33] Reeves-Wilkinson, ό.π., σ. 137-138, Belzoni, ό.π., σ. 230-237.
[34] Gabolde Marc, D’Akhenaton à Toutânkhamon, Lyon 1998, σ. 143, σημ. 1132.
[35] Για τη συγκρότηση των μεγάλων ευρωπαϊκών συλλογών μεταξύ 1815-1830, βλ. Fiechter Jean-Jacques, La Moisson des Dieux, La constitution des grandes collections égyptiennes, Paris 1994.
[36] D’Athanasi, ό.π., β΄ μέρος κατάλογος, σ. 153-261, βλ. επίσης Catalogue of the Very Magnificent and Extraordinary Collection of Egyptian Antiquities the Property of Giovanni d’Athanasi, πρόκειται για τη δημοπρασία που θα ακολουθούσε τη Δευτέρα, 13 Μαρτίου 1837 και για έξι ημέρες, και ακόμη κατάλογος Βρετανικού Μουσείου James T.G.H., Davies W.V., Egyptian Sculpture, London 1984, σ. 7, για τις συλλογές που πέρασαν στην κατοχή του Βρετανικού Μουσείου από την ίδρυσή του.
[37] Bierbrier, ό.π., σ. 21.
[38] Βιογραφικά στοιχεία για τους δύο δωρητές αντλούμε από τη διδακτορική διατριβή του Βασιλείου Ι. Χρυσικόπουλου με θέμα Histoire des Collections d’Antiquités Égyptiennes du Musée National d’Athènes, Lyon 2001, ειδικότερα στο δεύτερο μέρος “Vie des Collectionneurs-Histoire des Collections”, σ. 358-374. Τελευταία V. I. Chrysikopoulos, «L’histoire des collections d’antiquités égyptiennes du musée national d’Athènes » - IXe Congrès International des Egyptologues (6 - 12 Σεπτεμβρίου 2004, Grenoble, France), Actes du IXe Congrès, Peeters, Louvain, p. 333-342.
[39] Ήδη από το 1837 ο Μωχάμετ Άλι είχε ανακοινώσει τη θέση του στο να απαγορευτεί η συνεχιζόμενη καταστροφή των μνημείων και η εξαγωγή τους από την Άνω Αίγυπτο. Επίσης έδωσε οδηγίες ώστε να ιδρυθεί μουσείο στη χώρα, προκειμένου να διαφυλαχθούν οι αρχαιότητες. Βεβαίως η δυνατότητα εκτέλεσης αυτών των εντολών είναι αμφισβητήσιμη καθώς η εξαγωγή αρχαίων αντικειμένων συνεχίστηκε, βλ. εφημερίδα Times, 7 Φεβρουαρίου 1837.
[40] Για σχετική αλληλογραφία των Hay και Wilkinson βλ. Bierbrier, ό.π., σ. 21.

Πέμπτη 26 Ιουλίου 2007

Ποίηση

Περί της ουσίας του θείου
__________________

Μέσα στο νού σου ζήτα τον
σε ώρα περισυλλογής και μοναξιάς θα τον αφουγκραστείς.
Τη μυστική του παρουσία
θα τηνε νιώσεις στη σιγή,
ως ευλογία – σκέπη σου αδιόρατη
κι οδός να πορευτείς.
Δέν θα τον βρείς στα τρόπαια των στρατηγών,
μήτε στον έρωτα των χρυσοφόρων Μήδων,
τον τυφλό, για εξουσία.
Ξένος του είναι και της αγοράς ο κουρνιαχτός,
των Φαρισαίων πρόστυχη αλαζονεία.
Ρομφαία ΄κείνος δέν κρατεί.
Είναι μονάχα ευλογία αγαθή.
Λόγος και πνεύμα είν’ ο θεός,
ισόρροπη των αντιθέτων αρμονία.
Σε ουρανό και Άδη, παντού παρών,
στο φώς και στο σκοτάδι.

Κώστας Μπέης, Ώρα απιέναι (η δίκη του Σωκράτη), σελ. 277 επ. [278].

Τετάρτη 25 Ιουλίου 2007

Πολιτική

Το συναίσθημα της ντροπής και η Ευρώπη της δημοκρατίας και των ανθρωπιστικών ιδεωδών
_______________________

Θαυμάσαμε όλοι τα χαμογελαστά πρόσωπα, τον αέρα της ανακούφισης, τις υψηλού επιπέδου διαβεβαιώσεις πως η Ευρώπη δεν εξαγόρασε ούτε με ένα ευρώ την ελευθερία των 5 Βουλγάρων νοσοκόμων και του Παλαιστινίου γιατρού, που κατηγορήθηκαν από το Λιβυκό καθεστώς πως μόλυναν με Aids ούτε ένα, ούτε δύο, αλλά 438 παιδιά (τα 56 είναι ήδη νεκρά*), που ομολόγησαν την πράξη τους, όμως μόνο αφού το καθεστώς έκανε χρήση αθέμιτων μεθόδων, όπως ισχυρίστηκαν οι κατηγορούμενοι, που καταδικάστηκαν σε θάνατο και που η ποινή τους αρχικά μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά και κατόπιν απελευθερώθηκαν, μετά από οκτώ χρόνια κράτησης σε φυλακές της Λιβυής και μετά την ευόδωση επίπονων διπλωματικών επαφών και με ανταλλάγματα γνωστά (την ενίσχυση των θυμάτων της τραγωδίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τον εκσυγχρονισμό του νοσοκομείου της Βεγγάζης, όπου συντελέστηκε η τραγωδία) και πιθανότατα, άλλα, άγνωστα.

Οι νοσοκόμες πήραν χάρη από τον Βούλγαρο Πρόεδρο, Γκεόργκυ Παρβάνωφ, αμέσως μόλις πάτησαν το πόδι τους σε βουλγαρικό έδαφος, έγιναν δεκτές σαν ήρωες (ποιου άραγε μεγάλου κατορθώματος ;), η γαλλική προεδρία πανηγύρισε την επιτυχή της διαμεσολάβηση, αλλά κανείς δεν αναρωτήθηκε ποιος στο καλό μόλυνε τότε τα άτυχα παιδάκια; Κανείς δεν μπήκε στον κόπο.

Τα εν λόγω παιδάκια δεν ήταν άτυχα επειδή μολύνθηκαν απ’ τον συγκεκριμένο ιό. Τα παιδάκια αυτά γεννήθηκαν άτυχα, γιατί απλά γεννήθηκαν στην Λιβυή από Λίβυους γονείς. Τα παιδάκια αυτά γεννήθηκαν άτυχα, γιατί απλά δεν γεννήθηκαν στον ανεπτυγμένο, πολιτισμένο και δημοκρατικό κόσμο. Τα παιδάκια αυτά μολύνθηκαν από τον μόνο πραγματικό ιό, που διαβρώνει διαχρονικά το ανθρώπινο είδος, την διαφορετικότητα. Και σε αυτήν την περίπτωση ένα είναι βέβαιο: δεν θα μπορούσαν ποτέ να ευθύνονται γι’ αυτό οι Βουλγάρες νοσοκόμες. Γιατί ο ιός της έλλειψης δημοκρατίας, της υποκρισίας και της αλαζονείας υπάρχει στον αέρα και δεν χρειάζεται η μεσολάβηση καμίας νοσοκόμας για την μετάδοσή του.

Στην πραγματικότητα τα αληθή θύματα δεν είναι τα άτυχα παιδάκια. Τα θύματα είναι η δημοκρατία, ο πολιτισμός, η ανθρωπιά και η δικαιοσύνη. Δικαιοσύνη στον δίκαιο και πολιτισμένο κόσμο μας; Πού ακούστηκε.
Ιωάννης Λιάκουρας
____________________
"Ο πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας και ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής χαιρετίζουν την κίνηση ανθρωπιάς της Λιβύης και του ανώτατου ηγέτη της και δεσμεύονται πως θα κάνουν τα πάντα για να βοηθήσουν τα παιδιά που έχουν προσβληθεί από τον ιό"
Από την ανακοίνωση της γαλλικής προεδρίας, Βρυξέλλες
*πηγή: BBC

Τρίτη 24 Ιουλίου 2007

Ηθική φιλοσοφία


Η γνήσια τύψη και η απλή ανησυχία[1]
__________________

Επρόκειτο ν’ αναλύσει ο Αϊνστάιν την θεωρία της σχετικότητος μπροστά σε ακροατήριο «σοφών». Πολλοί έμειναν εκτός αιθούσης, ελλείψει επαρκών προσκλήσεων. Ο νέος επιστήμων «Α», φιλότιμός και φιλομαθής, ποθούσε κι αυτός διακαώς να εισέλθει στην αίθουσα, αλλά αυτό ήταν αδύνατον. Τριγύριζε στα προπύλαια του μεγάρου, όταν ξαφνικά βλέπει να προσέρχεται στην εκδήλωση ένας σοφός καθηγητής του. Ο νέος επιστήμων σπεύδει να τον προϋπαντήσει, ελπίζοντας πως θα μπορέσει κι αυτός να εισχωρήσει στην αίθουσα, εάν θεωρηθεί συνοδός του. Προς μεγάλη του έκπληξη, ο καθηγητής δεν τον αναγνωρίζει, ούτε καν του δίνει σημασία. Θεωρώντας, μάλιστα, πως πρόκειται για υπάλληλο, του παραδίδει αμέσως την πρόσκλησή του και αμέσως μετά στρέφεται να χαιρετίσει μερικούς διάσημους συναδέλφους του, που συνομιλούσαν πλησίον του. Ο νέος επιστήμονας βρίσκεται ξαφνικά με την πολυπόθητη πρόσκληση στο χέρι και γεμάτος αγωνία προβληματίζεται για το τι θα έπρεπε να πράξει. Η ειλικρίνεια, η ηθική επιταγή κι η πιθανότητα αποκάλυψης της πλάνης συγκρούονται μέσα του ενάντια στον πόθο να εισέλθει στην αίθουσα και να παρακολουθήσει την πολυπόθητη ομιλία. Η «μάχη» υπήρξε συντομότατη. Με προσποιητή απάθεια, προχωρά στην είσοδο, επιδεικνύει την ξένη πρόσκληση στον ελεγκτή, μπαίνει στην αίθουσα και κρύβεται μέσα στο πυκνό πλήθος.

Σε λίγο, ακούγεται μεγάλη φασαρία προερχόμενη από την είσοδο. Ο καθηγητής και πραγματικός κάτοχος της πρόσκλησης ζητά να εισέλθει στην αίθουσα, αλλά δεν του το επιτρέπουν. Διαμαρτύρεται μεγαλοφώνως, ισχυριζόμενος πως ήδη παρέδωσε την πρόσκλησή του, αλλά δίχως αποτέλεσμα. Ο «Α» προβληματίζεται και πάλι. Το συναίσθημα της ειλικρίνειας επιτάσσει μέσα του την αποκάλυψη της θλιβερής γι’ αυτόν αλήθειας. Την φορά αυτή όμως, η αποκάλυψη θα είναι περισσότερο οδυνηρή για τον νέο επιστήμονα, καθώς θα πρέπει να ομολογήσει την απάτη του. Για καλή του τύχη το πρόβλημα, πραγματικό και ηθικό, λύνεται σε σύντομο χρόνο. Ο καθηγητής είναι εξέχουσα προσωπικότητα και με παρέμβαση των υπευθύνων της εκδήλωσης επιτρέπεται σε αυτόν, τελικά, η είσοδος στην αίθουσα, έστω και χωρίς πρόσκληση.

«Μόνον απ’ αυτή τη στιγμή, λέει ο ίδιος ο «Α», ησύχασε μέσα μου η συνείδησή μου και μπόρεσα να παρακολουθήσω την ομιλία του Αϊνστάιν».

Πόσες φορές δεν συμβαίνουν στην βιωτή του ανθρώπου παρόμοια περιστατικά, άλλοτε σε σμίκρυνση και άλλοτε σε μεγέθυνση; Αποκτούμε κάτι παρανόμως, ακούσια όμως και όχι εκούσια. Το συμπτωματικό περιστατικό το αποδεχτήκαμε γιατί απλά δεν είχαμε την δύναμη της αντίστασης. Το τυχαίο απόκτημα το κατακρατήσαμε, αλλά παράλληλα η πράξη μας μάς γέμισε τύψεις, γιατί διαπιστώσαμε πως η πράξη μας προκαλούσε βλαπτικές παρενέργειες. Ξάφνου όμως, η πράξη μας παύει να παράγει τα βλαπτικά αυτά αποτελέσματα κι αυτό μας αρκεί για να εφησυχάσουμε και να απολαύσουμε με ήσυχη πια την συνείδηση το παράνομο απόκτημά μας.

Τι σημαίνει, άραγε, αυτό; Σημαίνει ότι οι ανησυχίες, που είχαμε στην αρχή, δεν ήταν ανησυχίες φύσεως γνήσια ηθικής, αλλά περισσότερο φόβος για τις συνέπειες. Όταν όμως δεν φοβόμαστε τις συνέπειες, τότε και οι ανησυχίες μας αποκοιμούνται…Άρα, μήπως είμαστε μόνον επιφανειακά ειλικρινείς, μήπως ανήκουμε, κατά κάποιο τρόπο, στην κατηγορία των «υποκριτικά ειλικρινών»;

Σκηνή από το βιβλίο του Jacques Weiss, “L’ autorite face au pouvoir”.
__________________
[1] Μιχ. Δ. Στασινόπουλου, «το πινάκιον φακής και ο νόμος των λύκων», Εστία, 1973, σελ. 48-49.

Δευτέρα 23 Ιουλίου 2007

Πολιτική φιλοσοφία


Με αφορμή τις τουρκικές βουλευτικές εκλογές
__________________
Τα αποσπάσματα που ακολουθούν[1] παρουσιάζουν γλαφυρά και μέσα από τις πηγές την «γόνιμη και δημιουργική» συνεισφορά του τουρκικού παράγοντα στην υπόθεση της ανάπτυξης του ελληνικού πολιτισμού. Αφιερώνονται στον σύγχρονο πρωτεργάτη της πολιτικής της Ελληνοτουρκικής φιλίας, καθώς και στους οπαδούς της πολιτικής τής πορείας της γείτονος προς την Ευρώπη[2]

«…μετά την πτώση της Πόλης σημειώθηκαν δραματικές και ριζικές αλλαγές, όχι μόνο στον χάρτη, αλλά και στον χώρο της παιδείας. Κατά την επιγραμματική διατύπωση του Κοντογιάννη «κατά τους δύο πρώτους από της αλώσεως αιώνας βαθεία επεκράτησεν αμάθεια εν απάσαις ταις ηπειρωτικαίς χώραις και παντελής, σχεδόν, εκπαιδευτηρίων έλλειψις[3]». Η άγνοια και η δουλεία έφεραν την αμφιβολία και την δεισιδαιμονία, που συσκότισαν τις ανατάσεις των «αιχμαλώτων»[4], ενώ η απώλεια της ελευθερίας των, που ήταν γι’ αυτούς το «φως των οφθαλμών των» εσήμαινε και απώλεια του μέσου για την γνώση της διαφοράς μεταξύ δούλου και ελευθέρου, για την γνώση δηλαδή της ελευθερίας σε σχέση προς την δουλεία, προκειμένου να μισήσει η πρώτη την δεύτερη και να στραφεί εναντίον της.

…Οι επιστήμες, που, κατά τον ανώνυμο συγγραφέα της Ελληνικής Νομαρχίας, άνθιζαν προηγουμένως, άρχισαν να μαραίνωνται, τα σχολεία να σφαλίζονται, οι διδάσκαλοι να μωραίνωνται και η αλήθεια με την φιλοσοφία να εξορίζονται[5].

Ο Williams Eton μας προσφέρει τις προσωπικές του εμπειρίες … Εκεί που άλλοτε ανθούσε η σοφία απλώνεται τώρα «παχύτατον» και «χειροπιαστό» το σκότος της αμάθειας «εις όλον το Ελληνικόν γένος». Τα μικρά και «διψαλέα λυχνάρια, τα οποία έστεκαν αραιότατα εις το μέσον του … δεν ηδύναντο να το διασχίσωσι[6]».
___________________
[1] Λεωνίδα Μπαρτζελιώτη, «Φιλοσοφία και Επιστήμη», Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σελ. 49-50.
[2] K. Popper, «Από ιστορική άποψη οι δυτικές επιστήμες έχουν προέλθει από τις φιλοσοφικές θεωρήσεις των Ελλήνων για τον κόσμο, για την τάξη του κόσμου», How I see Philosophy, Philosophers on their own work. FISP, Berne, Peter Lang, 1967, τομ. 3, σελ. 144.
[3] Π.Μ. Κοντογιάννη, Οι Έλληνες κατά τον πρώτον επί Αικατερίνης Β΄ Ρωσσοτουρκικόν πόλεμον (1768-1774).
[4] «ένα πολύ μεγάλο μέρος του έθνους», γράφει ο Κοραής, «θεωρούσε εαυτό ως αιχμάλωτο πολέμου και ποτέ ως υπόδουλο». Memoire sur l’ etat actuel de la civilization dans la Grece, Paris 1803, σελ. 11.
[5] Κ. Σαθά, Τουρκοκρατούμενη Ελλάς 1453-1821, Αθήνησι 1869, σελ. 645
[6] Κ. Κούμα, Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας… Εν Βιέννη Αυστρίας 1832, τομ. 12, σελ. 534.

Παρασκευή 20 Ιουλίου 2007

Κοινωνία - Οικονομία

Το τραπεζικό σύστημα στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς
________________
Στο ακόλουθο απόσπασμα ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος αναφέρεται στο φαινόμενο της ληστείας που μάστιζε μετεπαναστατικά και για δεκαετίες το ασταθές και παραπαίον νεοελληνικό κράτος. Οι ομοιότητες με την τραπεζική πραγματικότητα του σήμερα είναι εντελώς συμπτωματική.

«Ο ληστής δεν είναι κακοποιός, που βρίσκει όλη την άνεση να δράσει μέσα σ’ ένα εξαρθρωμένο κράτος. Είναι ο επιχειρηματίας, που έχει πρόθυμους μέτοχους στην επιχείρησή του εκείνους που θα έπρεπε να του είναι πολέμιοι. Ο ληστής είναι ένας σπουδαίος παράγοντας της πολιτικής ζωής του τόπου. … ο ληστής είναι ένας μοχλός της εξουσίας»[1].

Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος
_________________
[1] «Ένα επίμετρο: ο Θάνος Βλέκας», Το ιστορικό μυθιστόρημα, Βασική Βιβλιοθήκη, τομ. 17, σ. λγ΄.

Πέμπτη 19 Ιουλίου 2007

Ιστορία - Οικονομία


Η πρώτη βιομηχανική[1] δραστηριότητα του ανθρώπου

Το αρχαιότερο γνωστό δείγμα «εργοστασίου», που προοριζόταν για ευρείας κλίμακος παραγωγή, απεκαλύφθη, στα μέσα του 20ου αιώνα, από τον αρχαιολόγο Γκράχαμ Κλάρκ στο Σταρ Καρρ του Γιορκσάιρ της Αγγλίας. Εδώ ο μεσολιθικός άνθρωπος έστησε μια πλατφόρμα (περίπου 230 τμ) στις όχθες μιας εξαφανισμένης σήμερα λίμνης και πάνω εκεί εγκατέστησε μια αλυσίδα συναρμολόγησης, για την κατασκευή εργαλείων και όπλων.

Η πλατφόρμα ήταν κατασκευασμένη από σημύδες και χαμόκλαδα, που είχαν στοιβαχθεί κατά επάλληλα στρώματα πάνω στην βαλτώδη λάσπη και στερεοποιηθεί με λίθους και πηλό. Οι τρεις πλευρές της περιβάλλονταν από νερό.

Οι μεσολιθικοί τεχνίτες μούσκευαν τα υλικά (κέρατα ελαφιών και ζαρκαδιών) και τα μαλάκωναν ώστε να μπορούν να κοπούν και να σμιλευτούν. Από τα κέρατα κατασκεύαζαν αιχμές ακοντίων, εγχειρίδια, ξέστρα βυρσοδεψίας και αξίνες, καθώς και καλύπτρες, που χρησιμοποιούσαν οι κυνηγοί ως προκάλυμμα, όταν έστηναν ενέδρες στα ελάφια.

Κατασκεύαζαν, επίσης, μικρόλιθους, μια μεσολιθική εφεύρεση, που συνίστατο στην προσαρμογή στα βέλη[2] και στα ακόντια ακίδων από μικρές τριγωνικές σχίζες πυρόλιθου. Τα εργαλεία που κατασκευάζονταν στο Σταρ Καρρ καθρέφτιζαν τον αλλαγμένο τρόπο διαβιώσεως του ανθρώπου στο εύκρατο μεταπαγετώδες κλίμα.
___________________

[1] «Η εποποιία του ανθρώπου», Life, σελ. 49-50, το βιβλίο βασίστηκε σε μια σειρά από άρθρα, που δημοσιεύτηκαν στο Λάιφ από το 1955 έως το 1957.
[2] Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα πότε και πού πρωτοεμφανίστηκε το τόξο και το βέλος. Πιθανόν να εφευρέθηκε στην Βόρεια Αφρική, κατά τους νεοπαλαιολιθικούς χρόνους. Κατά τη διάρκεια της μεσολιθικής εποχής η χρήση τους εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Το τόξο και το βέλος παρέμειναν τα αποτελεσματικότερα φορητά όπλα του ανθρώπου, έως την στιγμή της εμφάνισης και τελειοποίησης του τουφεκιού.

Τετάρτη 18 Ιουλίου 2007

Διπλωματία - Φιλοσοφία


Ο Αννίβας, η τριπλή συμμαχία και η ασταθής ανθρώπινη τύχη
(από το βιβλίο "Ιστορία της Διπλωματίας", του Β. Ποτέμκιν, εκδόσεις Γκοβόστη, σελ. 62-64)

Μετά την ήττα του από τον Σκιπίωνα, στην μάχη της Ζάμας (202 πΧ) στην Αφρική, ο Αννίβας δεν καταθέτει τα όπλα. Καταφεύγει στο ελληνιστικό βασίλειο της Συρίας και τίθεται υπό την προστασία του βασιλιά Αντίοχου Γ΄. Η αποτυχία της πρώτης του απόπειρας συγκρότησης αντιρωμαϊκού συνασπισμού, με την συμμετοχή της Μακεδονίας του Φιλίππου Ε΄, δεν τον αποθαρρύνει. Σκοπεύει τώρα να συγκροτήσει τριπλό συνασπισμό, μεγαλύτερο και φοβερότερο για τον μισητό «δυτικό του βάρβαρο», που θα τον αποτελούσαν η Συρία του Αντιόχου, η ήδη ηττημένη Μακεδονία του Φιλίππου Ε΄ και η επίσης ηττημένη Καρχηδόνα. Η τριπλή συμμαχία αποτελούσε ένα μόνο μέρος του τεράστιου σχεδίου, που πρότεινε ο Καρχηδόνιος αρχηγός. Η φλόγα της εξέγερσης θα άναβε ταυτόχρονα στην Ετρουρία, την Λιγυρία και την εντεύθεν των Άλπεων Γαλατία. Συγχρόνως, ο Αννίβας θα εμφανιζόταν, ξαφνικά, κάτω από τα τείχη της Ρώμης. Αν το σχέδιο αυτό ευωδοθεί, έλεγε ο Αννίβας «θα έχετε ενωμένες, ενάντια στην Ρώμη, όλες τις δυνάμεις της Ασίας και της Ευρώπης. Την δύναμη της Ρώμης δεν την αποτελεί η στρατιωτική της ισχύς, αλλά η ικανότητά της να χωρίζει τους αντιπάλους της».

Το σχέδιο αυτό του Αννίβα, θαυμάσιο για την ευρύτητα και την τόλμη του, δεν έγινε τελικά δεκτό. Ο Αντίοχος, μην έχοντας αρκετές ναυτικές δυνάμεις, φοβόταν προσβολή του στόλου της ισχυρής Ροδιακής δημοκρατίας, από τα νώτα. Στο βάθος ο φιλόδοξος Έλληνας βασιλιάς ζήλευε παθολογικά τον Αννίβα και γι’ αυτό χρονοτριβούσε. Σε αντίθεση με την ορμητική τακτική του Καρχηδόνιου αρχηγού, που απέβλεπε σε χτύπημα μέσα στην ίδια την Ιταλία, ο Αντίοχος επιθυμούσε έναν παρατεταμένο πόλεμο στην Ελλάδα, στηριζόμενος στον φιλελευθερισμό των ελληνικών πόλεων, που έδειχναν να εναντιώνονται, όλο και περισσότερο, στην ρωμαϊκή κηδεμονία.

Την αναβλητικότητα του Αντίοχου εκμεταλλεύτηκαν οι Ρωμαίοι, επικεντρώνοντας τις προσπάθειές τους στην αποσύνθεση της τριπλής συμμαχίας. Η πρεσβεία τους στην Πέλλα, την πρωτεύουσα του βασιλιά της Μακεδονίας, Φιλίππου Γ΄, στόχευε στο να τον αποσπάσουν από την συμμαχία. Ο Ρωμαίος πρέσβυς Τιβέριος Σεμπρώνιος Γράκχος, πατέρας των διάσημων κατοπινών λαϊκών ηγετών, των αδελφών Γράκχων, εκτέλεσε λαμπρά την αποστολή του, εξασφαλίζοντας την βοήθεια του Φιλίππου ενάντια στον Αντίοχο. Ο Φίλιππος βοήθησε πολλαπλά τους Ρωμαίους, μεταξύ άλλων, επιτρέποντας την διέλευση των στρατευμάτων τους δια μέσου των μακεδονικών κτήσεων και την διεκπεραίωσή τους στην Ασία. Ο Φίλιππος δεν ξεχνούσε πως ο Αντίοχος δεν τον βοήθησε αποτελεσματικά στον πρώτο Μακεδονικό πόλεμο, με αποτέλεσμα να ηττηθεί από του Ρωμαίους[1]. Τασσόμενος τώρα στο πλευρό των Ρωμαίων, πίστευε πως εξυπηρετούσε διττό στόχο: αφενός ομαλοποιούσε τις σχέσεις του με την νικήτρια Ρώμη και αφετέρου πλήρωνε με το ίδιο νόμισμα τον «αχάριστο» σύμμαχο.

Ο Αντίοχος απομονωμένος πλέον ηττάται δύο φορές από τους Ρωμαίους: επί ελληνικού εδάφους, κοντά στις θερμοπύλες (191 πΧ) και επί ασιατικού εδάφους, στην Μαγνησία (190 πΧ). Οι αλλεπάλληλες ήττες τον οδηγούν σε εσπευσμένη σύναψη ειρήνης. Προηγήθηκαν παρατεταμένες διπλωματικές διαπραγματεύσεις μεταξύ του Ρωμαίου στρατηγού Σκιπίωνα, του επονομαζόμενου Αφρικανού και του ίδιου του Αντίοχου, οι οποίες μεταβάλλονταν σε εκτεταμένες φιλοσοφικές συζητήσεις. Οι πρέσβεις της Συρίας επικεντρώνονταν στην αστάθεια της ανθρώπινης τύχης «που υπαγορεύει στους ανθρώπους νάναι μετριόφρονες στην ευτυχία και να μην καταπιέζουν τους αδυνάτους». Στο τέλος οι πρέσβεις του Αντιόχου δηλώσανε, με φανερή φιλοσοφική διάθεση, πως με την σημερινή κατάσταση των πραγμάτων δεν τους μένει τίποτε άλλο, «παρά να σας ρωτήσουμε, Ρωμαίοι, με ποια θυσία θα μπορούσαμε να εξαγοράσουμε τα σφάλματα του Βασιλιά και να κερδίσουμε την ειρήνη και την συγγνώμη»[2].

Ο Σκιπίων απαντώντας, με αντίστοιχη φιλοσοφική διάθεση, τόνισε πως «οι Ρωμαίοι δεν περηφανευόντουσαν ποτέ εν ευτυχία τελούντες και δεν χάνανε το ηθικό τους σε κατάσταση δυστυχίας». Ο Βασιλιάς, συνέχισε ο Σκιπίων, παρ’ όλη την πίκρα της σημερινής του κατάστασης, δεν πρέπει να πεισμώνει, σε σχέση με την συνθήκη και πρέπει να θυμάται πως «οι βασιλιάδες πιο δύσκολα κατρακυλούν απ’ την κορυφή ως τα μέσα, παρά απ’ τα μέσα ως κάτω».

Η συνθήκη ειρήνης υπογράφηκε στην πόλη Απάμεια της Συρίας (188 πΧ). Το βασίλειο της Συρίας συρρικνωνόταν και παράλληλα έχανε την ανεξαρτησία του. Ένας από τους κυριότερους όρους της συνθήκης ήταν η έκδοση του Αννίβα. Ο Καρχηδόνιος αρχηγός, σαν έμαθε την τύχη που τον περίμενε, αυτοκτόνησε, παίρνοντας δηλητήριο.
________________________
[1] Τασσόμενος τώρα στο πλευρό των Ρωμαίων, πίστευε πως εξυπηρετούσε διττό στόχο: αφενός ομαλοποιούσε τις σχέσεις του με την νικήτρια Ρώμη και αφετέρου πλήρωνε με το ίδιο νόμισμα τον «αχάριστο» σύμμαχο.

[2] Titus Livius, Ab urbecondita libri XXXVII, 45

Τρίτη 17 Ιουλίου 2007

Αφιέρωμα

Αφιερωμένο στην μικρή Μαρίνα
(και σε όλες τις Μαρίνες του κόσμου, μικρές και μεγάλες)

Οδυσσέας Ελύτης
ΜΙΚΡΕΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ
ΜΑΡΙΝΑ

Δώσε μου δυόσμο να μυρίσω
λουίζα και βασιλικό
Μαζί μ' αυτά να σε φιλήσω
και τι να πρωτοθυμηθώ

Τη βρύση με τα περιστέρια
των Αρχαγγέλων το σπαθί
Το περιβόλι με τ' αστέρια
και το πηγάδι το βαθύ

Τις νύχτες που σε σεργιανούσα
στην άλλη ν άκρη τ' ουρανού
Και ν' ανεβαίνεις σε θωρούσα
σαν αδελφή του Αυγερινού

Μαρίνα πράσινό μου αστέρι
Μαρίνα φως του Αυγερινού
Μαρίνα μου άγριο περιστέρι
και κρίνο του καλοκαιριού.

Επιλoγή:
Εύη Παπαδοπούλου-Βασίλης Χρυσικόπουλος-Βασίλης Γασπαράκης

Χριστιανισμός


Η Αγία Μαρίνα

Η μεγαλομάρτυς Μαρίνα[1] γεννήθηκε λίγο μετά τα μέσα του 3ου μΧ αιώνα στην Αντιόχεια της Πισιδίας, όπου και μαρτύρησε επί αυτοκράτορος Κλαυδίου Β΄ του Γοτθικού (268-270 μΧ), σε ηλικία μόλις 15 ετών. Κόρη του εθνικού ιερέα Αιδέσιου, έρχεται σε επαφή με τον λόγο του Κυρίου, αμέσως μετά τον θάνατο της μητέρας της, διά μέσου της παραμάνας, στην οποία ο Αιδέσιος είχε εμπιστευτεί την διαπαιδαγώγηση της κόρης του, αγνοώντας το γεγονός πως εκείνη είναι κρυπτοχριστιανή.

Οδηγήθηκε στο μαρτύριο όταν παρουσιαζόμενη στον έπαρχο της πόλης Ολύμβριο, κατ’ εντολή του τελευταίου, αποκάλυψε, εκούσια, πως είναι χριστιανή: «της Πισιδίας είμαι γέννημα και θρέμμα και το του Κυρίου μου Ιησού Χριστού επικαλούμαι όνομα»[2]. Στην απαίτηση του επάρχου να τελέσει θυσία στους θεούς, η Αγία απάντησε χλευάζοντας αυτούς. Τότε ο Ολύμβριος εξοργισθείς υπέβαλεν αυτήν εις μαρτύρια. Η σθεναρή όμως αντίσταση της Μαρίνας εξωθεί αυτόν στην εντολή αποκεφαλισμού της διά ξίφους: «και καταλαβούσα η αγία τον τόπον της τελειώσεως και επί πολύ προσευξάμενη, ετελειώθει»[3].


[1] Το όνομα Μαρίνα είναι λατινογενές και σημαίνει θαλάσσια ή θαλασσινή (marinus-a-um). Δεν αποκλείεται να πρόκειται για αντιδάνειο, εκ του ελληνικού ρήματος μαρμαίρω (=αστράπτω, λάμπω, ακτινοβολώ), εξ’ ου η λέξη μάρμαρο (=το απαστράπτον), επί θαλάσσης – η θάλασσα του Μαρμαρά=η αστραποβολούσα - , λατινικά=mare, γαλλικά=mer.
[2] Από το βιβλίο «Αγία Μαρίνα, η μεγαλομάρτυς της Αντιόχειας» του Μανουήλ Τασούλα, Αθήνα 2002, σελ. 21.
[3] Από το βιβλίο «Αγία Μαρίνα, η μεγαλομάρτυς της Αντιόχειας» του Μανουήλ Τασούλα, Αθήνα 2002, σελ. 27.

Δευτέρα 16 Ιουλίου 2007

Περιηγητές


Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι κρίσεις των ξένων περιηγητών για την Ελλάδα και τους Έλληνες στα χρόνια της τουρκοκρατίας και κατά την διάρκεια του απελευθερωτικού Αγώνα. Οι ξένοι που επισκέπτονταν τον Ελλαδικό χώρο την περίοδο εκείνη, στην πλειονότητά τους αρχαιολάτρες, ενδιαφέρονταν περισσότερο για το ιστορικό παρελθόν της χώρας (υλικό και πνευματικό) και το «αρχαίον αυτής μεγαλείον». Η άποψή τους για τους σύγχρονους Έλληνες ποίκιλε, συνήθως, μεταξύ αδιαφορίας και απέχθειας, θεωρώντας αυτούς αγροίκους και αμαθείς, άλλοτε πάλι μη γνήσιους απογόνους διάσημων και επιφανών προγόνων. Εντούτοις, υπήρξαν και περιηγητές που ενδιαφέρθηκαν να γνωρίσουν περισσότερο τους σύγχρονούς τους Έλληνες, τους οποίους και περιγράφουν αναγνωρίζοντας σε αυτούς προτερήματα και ελαττώματα, ανάλογα με την κοινωνική θέση, την οικονομική ευμάρεια και τα τοπικά χαρακτηριστικά.

Τους αληθινούς Έλληνες, έγραφε ο Γερμανός αριστοκράτης J. Von Riedesel, που ταξίδεψε το 1768 στην οθωμανική επικράτεια, δεν θα τους βρεις στην Κωνσταντινούπολη, όπου «φιλούν τις αλυσίδες τους και πασχίζουν να τις κρύψουν με λουλούδια, αλλά στην επαρχία, στα νησιά και στην Αθήνα»[1].

Ο Άγγλος γιατρός J. Griffiths, που περιηγήθηκε στην Ανατολή το 1785, ταυτίζει τους πλούσιους φαναριώτες με τους προνομιούχους μουσουλμάνους και αντιπαραθέτει τους Έλληνες της Ρούμελης, του Μωριά και των νησιών, που είναι «γενναίοι, τολμηροί και υψηλόφρονες»[2].

Οι αληθινοί Έλληνες δεν είναι η τάξη των πλουσίων, γράφει το 1792 ο Γάλλος A. L. Castellan. «Ο φόβος αρπαγής του αποθησαυρισμένου πλούτου έχει μεταβάλει τους προνομιούχους σε διπλοπρόσωπους και ποταπούς… Μονάχα στους βουνίσιους θα βρεις την ειλικρίνεια και την καλωσύνη, τις αρετές της φιλοξενείας…»[3].

Στα χρόνια του Αγώνα ο Αμερικανός H. Post, που βρισκόταν στην Ελλάδα το 1827, γράφει πως «οι Έλληνες είναι ο πιο αξιαγάπητος και ευυπόληπτος λαός, ο πιο φιλόξενος και γεναιόδωρος»[4].

_____________


[1] Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β΄, σελ. 307
[2] Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β΄, σελ. 469-470
[3] Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β΄, σελ. 683-684
[4] Κυριάκου Σιμόπουλου, Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ‘21, τ. Ε΄, σελ. 440

Ποίηση


«Από τους καρχαρίες ξέφυγα
και νίκησα τις τίγρεις
Μ’ έφαγαν όμως οι κοριοί»

Μπέρτολντ Μπρεχτ, Ποιήματα, εκδόσεις «Κείμενα» 1971, σελ. 49

Παρασκευή 13 Ιουλίου 2007

Πολιτική

Περί διαφθοράς

«Πονάω που βλέπω όλα να σαπίζουν σ’ αυτόν τον τόπο. Στην εξουσία πάντοτε οι φαύλοι. Κι αν φανεί κάποιος μια μέρα έντιμος, σε δέκα μέρες σκαρτεύει. Φέρνεις άλλον, βγαίνει χειρότερος».
[«άχθομαι δε και φέρω τα της πόλεως σαπέντα βαρέως πράγματα. Ορώ γαρ αυτήν προστάταισι χρώμενην αεί πονηροίς. Καν τις ημέραν μίαν χρηστός γένηται, δέκα πονηρός γίγνεται. Επέτρεψας ετέρω, πλείον έτι δράσει κακά»]

Αριστοφάνης (Εκκλησιάζουσες, στ. 174-179)
________________________________

«Από τη διεφθαρμένη εξουσία μολύνονται και οι έντιμοι πολίτες κι ακολουθούν το παράδειγμά τους».
[«Νοσείν τίθησι των αμεινόνων τας φρένας παράδειγμ’ έχοντας των κακών την εξουσία»]

Ευριπίδης (απ. 644.2)
________________

«Το ήθος όλων των πολιτών γίνεται όμοιο με το ήθος των κυβερνώντων».
[«Το της πόλεως όλης ήθος ομοιούται τοις άρχουσιν»]

Ισοκράτης (Προς Νικοκλέα, 31)
_______________________

Ben puoi veder che la mala condotta
E la cagion che il mondo ha fatto reo
E non natura che in voi sia corrotta.

(La Divina Comedia, Καθαρτήριο, Canto XVI, στ. 103-105).

Νογάς λοιπόν πώς η κακιά κυβερνιά
Είναι αφορμή που σάπισεν ο κόσμος.

(Μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη).

Πέμπτη 12 Ιουλίου 2007

Φιλοσοφία


Περί Ψυχής[1]

Ο Πορφύριος αποδίδει στον Πυθαγόρα τέσσερις πρωταρχικές θέσεις[2]:
η ψυχή είναι αθάνατη (η περί αθανασίας θέση)
η ψυχή μεταναστεύει σε διαφορετικά είδη ζώων ή σωμάτων (η περί μετεμψυχώσεως θέση)
τα συμβάντα του παρελθόντος επαναλαμβάνονται και στο μέλλον-άρνηση του κενοφανούς (θέση περί της αέναης επανάληψης)
όλα τα ζωντανά πλάσματα ανήκουν στο ίδιο είδος (θέση περί της ενότητας του ζώντος κόσμου)

Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή η ψυχή «δεν είναι αιμάτινη, ούτε αναμεμιγμένη αναπνοή», όπως το σώμα που είναι γαιώδες και θνητό. Συνεχίζει να υπάρχει και να διατηρεί την ταυτότητά της, καθώς αλληλοδιάδοχα μετοικεί σε διαφορετικά σώματα.

___________________
[1] Από το βιβλίο «Βιοηθική, αρχαία θέματα σε σύγχρονούς προβληματισμούς», των M. Kuczewski, R. Polansky, εκδόσεις Τραυλός, 2007, (σελ. 478)
[2] Πορφύριος, Πυθαγόρου βίος 19

Τετάρτη 11 Ιουλίου 2007

Παιδεία


Σε οδηγίες του προς τους δασκάλους της Επικράτειας, την 10η Οκτωβρίου 1829, ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας τόνιζε: " θέλετε καταβάλει θεμέλιον της παιδείας εις τας απλάς ψυχάς των παίδων τον φόβον του Θεού, την αρχήν της σοφίας και στοιχειούντες αυτούς εις την αληθινή παιδείαν, την ευσέβειαν, θέλετε διδάσκει την ιεράν κατήχησιν, εκ της οποίας μυούμενοι τα αληθινά του Χριστιανού χρέη, θέλουν διδάσκεσθαι και τα του αγαθού πολίτου καθήκοντα δια της ορθής ηθικής προσαρμοζομένης εις τον ουράνιον νόμον του Ιερού Ευαγγελίου" .
( Γεν. Εφημερίδα της Ελλάδος, έτος Δ', 1829, αριθ. 74, σελ. 299)

από την ιστορία του πολέμου


Πόλεμος και περίθαλψη

Αν και δεν υπάρχουν ιστορικές καταγραφές, ο Ασκληπιός υπήρξε πιθανότατα ο πρώτος στρατιωτικός γιατρός. Ο μύθος υποστηρίζει πως συμμετείχε, στο πλευρό του Ιάσωνα, στην Αργοναυτική εκστρατεία, την πρώτη μεγάλης κλίμακας και επιθετικού χαρακτήρα εκστρατεία των Ελλήνων στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου. Ο Ασκληπιός, μετά τον τραγικό θάνατο της μητέρας του Κορωνίδας, είχε παραδοθεί από τον πατέρα του, τον θεό Απόλλωνα, στον κένταυρο Χείρωνα, ο οποίος ανέθρεψε τον θεϊκό υιό, μεταλαμπαδεύοντας σε αυτόν τις θεραπευτικές και βοτανολογικές του γνώσεις. Η συμμετοχή, λοιπόν, του Ασκληπιού στην Αργοναυτική εκστρατεία, στην οποία, σύμφωνα με τον μύθο συμμετείχαν οι εκλεκτότεροι των Ελλήνων, θα πρέπει να είχε χαρακτήρα τεχνοκρατικό. Υποθέτουμε πως κατείχε την θέση του ιατρικού συμβούλου, κύρια αρμοδιότητα του οποίου θα πρέπει να ήταν η παροχή ιατρικής βοήθειας και περίθαλψης στους μετέχοντες στην εκστρατεία.
Σύμφωνα με την Ιλιάδα οι γιοί του, Μαχάονας και Ποδαλείριος, πολέμησαν στον Τρωικό πόλεμο. Ο Μαχάονας δε, γιος του Ασκληπιού και της Ηπιόνης, θεωρείτο προστάτης των ιατρών. Κατά τον Όμηρο, η συμμετοχή του Μαχάονα στον τρωικό πόλεμο, εν είδει στρατιωτικού γιατρού, υπήρξε πολύτιμη, καθώς η σκηνή του είχε μετατραπεί σε οιωνεί «στρατιωτικό νοσοκομείο εκστρατείας» όπου παρεχόταν κάθε δυνατή φροντίδα και περίθαλψη στους τραυματίες και ασθενείς των Αχαιών.
Πολύ αργότερα, η ανάγκη ιατρικής υποστήριξης των Ρωμαϊκών Λεγεώνων οδηγεί στην οργανωμένη, πλέον, παρουσία γιατρών στο πεδίο της μάχης (στρατιωτικοί γιατροί) και στη δημιουργία αναρρωτηρίων (valetudinaria) που αποτέλεσαν τον πρόδρομο του σύγχρονου νοσοκομείου.
Όμως, τα παντοειδή έθιμα και πρακτικές σχετικά με την τύχη των τραυματιών, κατά την διάρκεια των πολεμικών συρράξεων, αλλά και μετά το πέρας αυτών μετατρέπονται σε διεθνή συνθήκη, μόλις τον 19ο αιώνα. Συγκεκριμένα, το 1862 ο Ελβετός τραπεζίτης Ιωάννης-Ερρίκος Ντυνάν (Jean Henri Dunant 1828-1910) συνταράσσει την κοινή γνώμη και τους ηγέτες της Ευρώπης με το βιβλίο του «Μια Ανάμνηση από το Σολφερίνο» («Un Souvenir de Solferino»), όπου περιγράφει την αγωνία και τη φρίκη των χιλιάδων τραυματιών που χαροπάλευαν αβοήθητοι στο πεδίο της μάχης μετά τη σύγκρουση Ιταλογάλλων και Αυστριακών στο Σολφερίνο της Β. Ιταλίας στις 24 Ιουνίου του 1859.
Οι προσπάθειες του Ντυνάν οδήγησαν το 1864 στην ίδρυση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού με την υπογραφή από 16 χώρες της Σύμβασης της Γενεύης, που αναγνώρισε μεταξύ άλλων την ουδετερότητα των υγειονομικών εγκαταστάσεων, του υγειονομικού προσωπικού, και των τραυματιών σε περίοδο πολέμου.

Τρίτη 10 Ιουλίου 2007

Ιστορία


Αλέξανδρος_Ηλεία_Ολυμπιακοί αγώνες

Είναι γνωστή στους ιστορικούς η ευσέβεια του Αλεξάνδρου σε όλη τη διάρκεια της περιπετειώδους ζωής του. Τιμούσε, ιδιαιτέρως, τους θεούς, σεβόταν πάντοτε τις επιταγές τους, όπως αυτές εκφράζονταν από το ιερατείο των ναών τους και εμπιστευόταν την τύχη και την ζωή του στην βούλησή τους, όπως αποδεικνύεται, άλλωστε, από την ενεργητική του συμμετοχή σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις του μακεδονικού στρατού και τα τραύματα που έφερε στο σώμα του, απόρροια της εμπλοκής του στην πρώτη γραμμή της μάχης[1]. Δεν εντυπωσιάζει, λοιπόν, το γεγονός πως, σε διπλωματικό επίπεδο, την πρώτη θέση στις ακροάσεις είχαν οι πρέσβεις που εκπροσωπούσαν ναούς και μεταξύ αυτών, πρώτοι μεταξύ των πρώτων οι πρέσβεις των Ηλείων. Η Ηλεία, καθώς φαίνεται, αντιπροσώπευε για τον Αλέξανδρο το πολιτικό εκείνο κέντρο, που με μοχλό τον ιερό θεσμό των Ολυμπιακών αγώνων, ενέπνεε ανάλογο σεβασμό στο σύνολο των Ελλήνων, την υποστήριξη των οποίων θεωρούσε, ως εκ των ων ουκ άνευ στην πορεία προς την παγκόσμια κυριαρχία. Στο ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο «Αλέξανδρος, η αμφισημία του μεγαλείου» του Γκυ Μακλήν Ρότζερς (Guy MacLean Rogers) περιγράφεται η τελευταία πρεσβεία των Ηλείων προς αυτόν, καθώς και το τελευταίο ύψιστης πολιτικής σημασίας διάταγμά του, το οποίο ανακοινώνεται στους Έλληνες στη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων.
Αργότερα, όταν ο Αλέξανδρος μπήκε στην πόλη της Βαβυλώνας, ήρθαν σε αυτόν ελληνικές αποστολές για να του προσφέρουν στεφάνια νικητή και να τον συγχαρούν για τις πολλές του νίκες, ειδικά για τις νίκες στην Ινδία. Όντως, παρουσιάστηκαν τόσοι πολλοί αντιπρόσωποι, που ο Αλέξανδρος έπρεπε να καταρτίσει έναν κατάλογο με αυτούς και να κανονίσει ένα πρόγραμμα ακροάσεων.
Πρώτα, κατά σειρά σπουδαιότητας των ναών τους, ο βασιλιάς δέχτηκε σε ακρόαση εκείνους τους πρέσβεις, που ήρθαν για ζητήματα, που αφορούσαν στην θρησκεία – ακόμα μία ένδειξη των προτεραιοτήτων του Αλεξάνδρου. Ο Αλέξανδρος ασχολήθηκε (κατ’ αρχάς) με τους πρέσβεις των Ηλείων, μετά των Αμμωνίων
[2], έπειτα των Δελφίων, στην συνέχεια των Κορινθίων, των Επιδαυρίων και των υπολοίπων.
Δεύτερους δέχτηκε εκείνους που έφεραν δώρα. Τρίτους εκείνους που βρίσκονταν σε ρήξη με τις όμορες προς αυτούς πόλεις. Τέταρτοι ακολούθησαν εκείνοι που αντιμετώπιζαν εσωτερικά προβλήματα. Τέλος, δέχτηκε σε ακρόαση τους υποστηρικτές της επανόδου των εξορίστων, οι οποίοι επιθυμούσαν να αντεπιχειρηματολογήσουν. Μόνο αυτοί οι τελευταίοι παρέθεσαν, στην προσπάθειά τους να επηρεάσουν την κρίση του βασιλιά, σοβαρά πολιτικά επιχειρήματα ή εν δυνάμει προβλήματα στρατιωτικού χαρακτήρα.
Από τον Διόδωρο μαθαίνουμε ότι ο Αλέξανδρος με επιστολή του, που διαβάστηκε στους Ολυμπιακούς αγώνες, στις αρχές του Αυγούστου του 324, είχε ανακοινώσει την αποκατάσταση των εξορίστων, σε όλον τον ελληνικό κόσμο (πλην Θηβαίων) και την επιστροφή των περιουσιών τους, που είχαν κατασχεθεί.
_________________
Απόσπασμα (σελ. 284) από τον «Αλέξανδρο, η αμφισημία του μεγαλείου» του Γκυ Μακλήν Ρότζερς (Guy MacLean Rogers), Πλατύπους εκδοτική, 2005
[1] Για πάνω από μια δεκαετία ο Αλέξανδρος πολέμησε στις πρώτες γραμμές του μακεδονικού στρατού. Προσωπικά, διείδυσε, τουλάχιστον τρεις φορές, στις πυκνές τάξεις ιππέων, που συγκαταλέγονταν μεταξύ των κορυφαίων του κόσμου. Στην μάχη του Γρανικού έγινε στόχος ιππέων εκ των εκλεκτότερων του περσικού στρατεύματος και επέζησε. Στην Ισσό ηγήθηκε της επέλασης του μακεδονικού ιππικού εναντίον των περσικών θέσεων. Ήταν ο πρώτος που σκαρφάλωσε στην Άορνο Πέτρα και ο πρώτος που ανέβηκε στα τείχη της πόλης των Μαλλών. Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι τραυματίστηκε σε μάχη οκτώ φορές.
[2] Οι εν λόγω πρέσβεις εκπροσωπούσαν τον ναό του θεού Άμμωνα (τον οποίο οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Δία), στην όαση της Σίβα (Αίγυπτος), τον οποίο ο Αλέξανδρος επισκέφθηκε, κατά τη διάρκεια της σύντομης παραμονής του στην χώρα. Ο ιερέας, που κατείχε την θέση του αρχιερέα του θεού βγαίνοντας να προϋπαντήσει τον Αλέξανδρο φέρεται πως του είπε: «Χαίρε υιέ, με αυτόν τον τίτλο σε αποκαλεί και ο θεός». Σύμφωνα όμως με τον Πλούταρχο ο ιερέας, πιθανόν επειδή δεν γνώριζε καλά ελληνικά, προσφώνησε τον Αλέξανδρο, κατά λάθος, «ω παι Διός» αντί του ορθού «ω παιδίον», δηλαδή «παιδί μου».

Χριστιανικός λόγος

Θεός εγέρσεως του ανθρώπου ο Υιός του ανθρώπου

«Έγειρε, άρον τον κράβαττόν σου και περιπάτει»[1]
Μια τραγική σκηνή μας παρουσίασε η διήγηση του 4ου Ευαγγελιστού, αγαπητοί μου φίλοι. Έναν άνθρωπο κατάκοιτο στο κρεβάτι του πόνου 38 ολόκληρα χρόνια[2]. Μόνον όποιος έχει την εμπειρία κατάκοιτων οικείων του, μόνον αυτός μπορεί να συνειδητοποιήσει τον πόνο, την αγωνία και την απογοήτευση από την ζωή του παραλυτικού, που θα πλησιάσει ο Ιησούς, γνωρίζοντας, ως Θεός, της μακρονοσίας του τον πόνο[3]. Η ερώτηση του Ιησού «θέλεις υγιής γενέσθαι;»[4], δεν έχει κανέναν τόνο ειρωνείας. Τον προκαλεί να εκφράσει τον πόνο του, την μοναξιά του, την εγκατάλειψή του από τους συνανθρώπους του.
«Κύριε, άνθρωπον ουκ έχω, ίνα όταν ταραχθεί το ύδωρ, βάλη με εις την κολυμβήθρα»[5]
Πόσες φορές ο δύστηνος ασθενής θα έκλαψε την μοναξιά του, επαναλαμβάνοντας το παράπονο του ποιητού του 69ου ψαλμού:
«Ήλπισα σε συμπόνια, μα δεν υπήρξε
σε παρηγορητές, μα δεν συνάντησα»
[6]
Και πόσες φορές δεν θα διεμαρτυρήθη στον Θεό του, με τους λόγους του προφήτη Ιερεμία:
«Γιατί να είναι ο πόνος μου αιώνιος
και η πληγή μου ανίατος;»
[7]
Και πόσες φορές δεν θα σκέφτηκε, ότι στην οδύνη του βρίσκει έκφραση του Ησαΐα η ρήση:
«θα γονατίσει ο άνθρωπος
κι ο άνδρας θα ταπεινωθεί
μπρος στον τρόμο του Γιαχβέ
και μπρος στην λάμψη του μεγαλείου του»
[8]
Και πόσες φορές, ακόμη, ευρισκόμενος μπρος στην άτενκτη πραγματικότητα της αρρώστειας του και της μοναξιάς του δεν θα ημφεσβήτησε την βιβλική διήγηση, ότι τον δημιούργησε ο Θεός «κατά το είδωλό του, ως ομοίωμά του»[9]
Ποια αντινομία, μεταξύ βιβλικής διηγήσεως και τραγικής πραγματικότητος, που αντιμετωπίζει 38 ολόκληρα χρόνια.
Και μέσα σε αυτόν τον κυκεώνα του αδιεξόδου και της απογοητεύσεως από την έλλειψη ανθρώπου, έρχεται ν’ απαντήσει ο λόγος της εξουσίας του Θεανθρώπου.
«Έγειρε, άρον τον κράβαττόν σου και περιπάτει»[10]
Και ευθέως εγένετο υγιής ο άνθρωπος. Η εντολή του Ιησού δεν έχει τίποτε το κοινό με τον παλαιοδιαθηκικό προφητικό λόγο:
«θα συντριβή ο άνθρωπος
και θα ταπεινωθεί ο άνδρας
μπρος στον τρόμο του Γιαχβέ
και μπρος στο μεγαλείο της υπερηφάνειάς του»
[11]
Στο πρόσωπο του Ιησού από Ναζαρέτ, ο Υιός του Θεού ενηνθρώπισεν[12]
«η ζωή εφανερώθη ήτις ην προς τον Πατέρα»[13] και η ανάσταση του ανθρώπου εκυρώθη και η συγγνώμη εκ τάφου ανέτειλε.
Αγαπητέ μου φίλε, δώσε το χέρι σου στον πεπτωκότα συνάνθρωπό σου. Χάρισε ελπίδα στην απελπισία του, παρουσία στην μοναξιά του, ανόρθωση στην πτώση του, έγερση στην ψυχική νέκρωσή του. Θεός εγέρσεως ο αναστάς εκ του μνήματος. Υπουργός αναστάσεως ο Υιός του ανθρώπου.
___________________
Από το κήρυγμα του αρχιμανδρίτη π. Σάββα Δαμασκηνού, Ιερός Ναός Αγ. Βασιλείου Εξαρχείων,
29 Απριλίου 2007

[1] Ιωάννου 5,8
[2] Ιωάννου 5,5
[3] Ιωάννου 5,6α
[4] Ιωάννου 5,6β
[5] Ιωάννου 5,7
[6] Ψ. 69 41β, Herbert Donner, Hebreisches und Aramaisches handworterbuch, Uber das alte testament, 4 Lieteroung SV, p. 790-791, Berlin Heidelberg 2007
[7] Ιερεμία 15,18
[8] Ησαΐου 9,9-11
[9] Γέννεσις 1,20
[10] Ιωάννου 5,8
[11] Ησαΐας 2,9-10
[12] Ιωάννου 1,14
[13] Α΄ Ιωάννου 1,2